(Αναμνήσεις, σκέψεις και απόψεις
που δημοσιεύτηκαν σε έξι συνέχειες
στην καθημερινή Αμαρυσία από 1 Ιουλίου 2016)
Την επιστημονική φαντασία την ξεκίνησα πολύ μικρός, όπως όλοι όσοι διαβάζαμε ιστορίες του Ιουλίου Βερν, τις οποίες τότε οι γονείς μας τις θεωρούσαν «παραμύθια» για μικρά παιδιά. Ιστορίες όμως για ταξίδια «από τη γη στη σελήνη» και για «10.000 λεύγες υπό τη θάλασσα» ήσαν ιστορίες επιστημονικής φαντασίας -θέλουμε δεν θέλουμε- και κακώς επί αρκετά χρόνια, αυτού του είδους η μυθοπλασία, εθεωρείτο παιδικό ανάγνωσμα και βρισκόταν στο περιθώριο της «σοβαρής» λογοτεχνίας.
ΠΩΣ ΞΕΚΙΝΗΣΑΝ ΟΛΑ
Κάποια στιγμή, πριν πολλά-πολλά χρόνια, μπήκαν στη ζωή μου, ύστερα και από την έκδοση της σειράς των περιοδικών Μίκυ Μάους και Κλασσικών Εικονογραφημένων (εκδόσεις Πεχλιβανίδη, αν θυμάμαι καλά) και τα περιοδικά με ήρωες τον Σούπερμαν, τον Μπάτμαν και άλλους πολλούς υπερήρωες. Περιοδικά, που χαρακτηρίστηκαν αμέσως ως Επιστημονικής Φαντασίας δίνοντας έτσι άλλη αξία στα «κλασσικά» μυθιστορήματα του Ιουλίου Βερν.
Φυσικά αναφέρομαι στην περίοδο πριν το 1960, τότε που κανείς δεν καθόταν να ξεχωρίσει τι είδος ήταν το ένα ανάγνωσμα και τι το άλλο. Αρκούσε το γεγονός, ότι τα παιδιά της ηλικίας μου τα διάβαζαν κρυφά και οι γονείς μας τα θεωρούσαν «εξωσχολικά και επικίνδυνα».
Αργότερα και μετά από την κατάκτηση του διαστήματος από Ρώσους και Αμερικανούς, τα βιβλία αυτά άρχισαν να χαρακτηρίζονται «προφητικά» και να αποκτούν άλλη αξία.
Εν τω μεταξύ, τα καλοκαίρια που δεν είχαμε σχολείο, στον κινηματογράφο του πατέρα μου στο Μαρούσι, προβάλλονταν μέχρι τότε ταινίες όπως: Οι Άνθρωποι του Τρόμου (1956), Απαγορευμένος Πλανήτης (1956), Εισβολή από τον Άρη (1953), Το Εφ Μπι Αϊ σε Συναγερμό (Them - 1953), Όταν η Γη Σταματήσει (1953), Πόλεμος των Δύο Κόσμων (1953), Το Πράγμα από τον Άλλο Κόσμο (1951), Ταξίδι στο Κέντρο της Γης (1959) και ίσως μερικές ακόμα, που δεν τις είχα καταγράψει στα ημερολόγιά μου. Ταινίες, τις οποίες έβλεπα –φυσικά- από το παραθυράκι του δωματίου προβολής, δίπλα στο θείο μου τον «προβολατζή», λόγω του φόβου που υπήρχε απέναντι στο χωροφύλακα του Τμήματος Ηθών. Εκείνη την εποχή, όταν μια ταινία χαρακτηριζόταν ως «Ακατάλληλη δι’ Ανηλίκους», ήταν κυριολεκτικά ακατάλληλη και οι υπεύθυνοι κινηματογραφικών αιθουσών υφίσταντο κυρώσεις, εάν στην αίθουσα υπήρχαν παιδιά κάτω των 18 ετών, ακόμα και αν συνοδεύονταν από τους γονείς τους, που έλεγαν στον αιθουσάρχη στην είσοδο «δεν θα μου πεις εσύ ποια ταινία θα δω εγώ με τα παιδιά μου» (υπήρχαν από τότε αντιρρησίες).
* * *
Μετά το 1960, τα πράγματα άλλαξαν. Τα βιβλία και οι ταινίες που έμπαιναν στο ίδιο τσουβάλι της Επιστημονικής Φαντασίας, όλο και πλήθαιναν. Η γενιά μου είχε αρχίσει να σπουδάζει. Αρκετοί με αφορμή τις σπουδές τους πολιτικοποιήθηκαν, άλλοι παρέμειναν χαλαροί και απολίτικοι (πάρτυ, μπουάτ, καφέ, σινεμαδάκι και θέατρο) και άλλοι ακολούθησαν το ενδιάμεσο του «λίγο απ’ όλα» ή του «μέσα σ’ όλα» ή και «του τίποτα» (κατά όλους τους υπόλοιπους).
Στη ζωή μου, μετά το 1960, μπήκαν ταινίες όπως: Φαρενάιτ 451 (1965), Αλφαβίλ (1965), Φανταστικό ταξίδι (1966), Ο Άνθρωπος που Γύρισε απ’ το Μέλλον (1968 - φωτογραφία), Επιστροφή στον Πλανήτη των Πιθήκων (1969), Ο Στιγματισμένος (1969), 2001: Η Οδύσσεια του Διαστήματος (1968). Επίσης, και μερικές άλλες όπως: Το Μαγαζάκι του Τρόμου (1961), Τα Πουλιά (1963), το ΣΟΣ Πεντάγωνο καλεί Μόσχα (1964), Η Νύχτα των Ζωντανών Νεκρών (1968) και Το Μωρό της Ρόζμαρυ (1968), οι οποίες αργότερα όπως διάβασα κατατάχθηκαν σε μια ευρύτερη κατηγορία, που αποκλήθηκε Κινηματογράφος του Φανταστικού, στην οποία υπαγόταν και η Επιστημονική Φαντασία (Ε.Φ.). Μόλις διάβασα αυτό, μου γεννήθηκε η εξής απορία: Αφού υπάρχει αυτή η γενική κατηγορία του Φανταστικού, οι ταινίες του Τζέιμς Μποντ (ο οποίος χρησιμοποιούσε από το 1963 όλα εκείνα τα φουτουριστικά ηλεκτρονικά γκάτζετ), γιατί να μην υπάγονται και αυτές, ή ορισμένες από αυτές, στην κατηγορία της Ε.Φ. και όχι απλά στις Κατασκοπευτικές Περιπέτειες;
Ο προβληματισμός μου αυτός, με ώθησε να απασχοληθώ περισσότερο με τον κινηματογράφο και όχι μόνον με την ιστορία του, όπως είχα κάνει στην πτυχιακή μου εργασία στο μάθημα «Ειδικά Θέματα Ιστορίας». Άρχισα λοιπόν, να διαβάζω κάποια βιβλία, από τη δανειστική βιβλιοθήκη της Ελληνο-Αμερικανικής Ένωσης και αισίως μπήκα στη δεκαετία του 1970, υπό τη σκιά της χούντας των συνταγματαρχών στην Ελλάδα, όπου οι ταινίες είχαν αρχίσει να περιορίζονται σιγά-σιγά σε ορισμένα είδη αποπροσανατολισμού (κωμωδίες, μιούζικαλ, αισθηματικές κλπ).
Αυτή τη δεκαετία, οι ταινίες Ε.Φ. που είδα μεταξύ άλλων, ήσαν οι: Ο Τελευταίος Άνθρωπος στη Γη (1971), Απόδραση από τον Πλανήτη των Πιθήκων (1971), Το Κουρδιστό Πορτοκάλι (1971), Σολάρις (1972), Νέα Υόρκη: Έτος 2022 (1973), Ρόλλερμπολ (1975), Το Σκοτεινό Αστέρι (1975), Απειλή από το Μέλλον (1976), Ο Άνθρωπος που Έπεσε στη Γη (1976), Στενές Επαφές Τρίτου Τύπου (1977), Πόλεμος των άστρων (1978), Σούπερμαν (1978), Μακάβρια εισβολή (1978), Άλιεν, ο Ταξιδιώτης του Διαστήματος (1979), Μαντ Μαξ: Ο εκδικητής της νύχτας (1979), Στάλκερ (1979) και Σταρ Τρεκ, η Ταινία (1979).
Παράλληλα, εκείνη η δεκαετία σημαδεύτηκε και από τις πρώτες ταινίες Καταστροφής, όπως τις αποκαλούσαν, με αεροπλάνα τζάμπο που κινδύνευαν, με αεροδρόμια σε πανικό, αλλά και με σταθμούς μετρό σε πανικό, με καρχαρίες που βγαίναν στις παραλίες και άλλους συναφείς κινδύνους. Από αυτές, άλλες εντάσσονταν στις Περιπέτειες, άλλες στο σινεμά του Φανταστικού και δεν θυμάμαι που αλλού. Όπως τις έβλεπα σκεφτόμουν, ότι αφού ισχυρίζονται πως «από επιστημονική άποψη αυτά μπορούν να συμβούν» γιατί να μην ανήκουν και αυτές στην επιστημονική φαντασία; Όπως ο Σεισμός, ας πούμε που κυκλοφόρησε αργότερα, ή Η Κορυφή του Δάντη...
Στα μέσα της δεκαετίας όμως, στο διπλό τεύχος 9-10/1976 του περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος», πέτυχα ένα εξαιρετικό αφιέρωμα στον Φανταστικό Κινηματογράφο, με άρθρα γύρω από το Δράκουλα και τον Φρανκεστάιν, τον Κινγκ Κονγκ, τις παραλλαγές τους, την αιτιολογία και τη σημασία του είδους αυτού. Μάλιστα, βρήκα το περιοδικό εκείνο ιδιαίτερα ενδιαφέρον επειδή πολλά χρόνια νωρίτερα όταν ήμουν περίπου 10 ετών είχα διαβάσει το μυθιστόρημα «Δράκουλας: Ο Βρυκόλακας των Καρπαθίων» του Μπράαμ Στόουκερ, στις καλοκαιρινές διακοπές μου στο χωριό της μάνας μου στη Λακωνία. Αυτό το τεύχος του περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος», ήταν καθοριστικό για μένα και τουλάχιστον με διαφώτισε ως προς το είδος του Φανταστικού, ώστε να μην έχω ψευδαισθήσεις και με βοήθησε να ταξινομήσω στη συνέχεια μόνος μου, τις υπόλοιπες ταινίες Ε.Φ., διαπιστώνοντας «εσωτερικές» διαφορές μεταξύ των ταινιών, που οι εταιρίες διανομής ταινιών τότε, στα διαφημιστικά τους τις κατηγοριοποιούσαν συλλήβδην στην Ε.Φ.
* * *
Στη δεκαετία του ‘80 τα πράγματα πήραν μεγάλη στροφή και τα στούντιο μέσα σε μια φρενίτιδα, άρχισαν να μας βομβαρδίζουν με ένα σωρό ταινίες Ε.Φ., τόσο που ορισμένοι άρχισαν να μιλούν και για διαφορετικά είδη, όπως Επιστημονική Φαντασία Τρόμου, ή Noir Sci-Fi και αυτή η κατάσταση με ιντρίγκαρε περισσότερο. Ομολογώ δε, ότι είχα ήδη αρχίσει να δημιουργώ βιβλιοθήκη Ε.Φ. στο σπίτι μου με έργα των Μπράντμπερυ, Κλαρκ, Ασίμωφ ως επί το πλείστον και σε μικρότερη ποσότητα Μπέιτς, Χέινλαϊν, Σέκλεϋ, Βαν Βογκτ και άλλων.
Στα βιβλία του Μπράντμερυ εύρισκα αλληγορίες, στου Κλαρκ εκτενείς επιστημονικές αναλύσεις και στον Ασίμωφ φιλοσοφικές προεκτάσεις. Η λέξη «δυστοπία» άρχισε να γίνεται κοινός τόπος, στην περιγραφή των κόσμων όλων αυτών των μυθιστορημάτων, αλλά και των ταινιών αυτής της περιόδου. Στο μυαλό μου, η Ε.Φ. είχε αρχίσει να αποκτά πολλές υποκατηγορίες. Ήρθαν και οι ταινίες της δεκαετίας του ’80 και αποτελείωσαν τα συμπεράσματά μου, ενώ ένα πολύ χρήσιμο βιβλίο που έπεσε στα χέρια μου αργότερα, μου φάνηκε πολύ -πάρα πολύ- χρήσιμο για να ολοκληρώσω και να εμπλουτίσω τις σκέψεις μου. Ήταν το βιβλίο «Ο Φανταστικός Κινηματογράφος» (1979 - εκδ. ΔΕΚΑ), που είχε γράψει ο Δημήτρης Παναγιωτάτος, ένας εξαιρετικός ερευνητής. Είχε συλλέξει 600 ταινίες, είχε αναλύσει τις 100 από αυτές και παράλληλα είχε δημιουργήσει και πορτραίτα 70 δημιουργών.
Οι ταινίες που θυμάμαι να είδα τη δεκαετία του ’80 ήσαν: Σούπερμαν 2, 3 και 4, Η Αυτοκρατορία Αντεπιτίθεται (1980), Outland (1981), Απόδραση από τη Νέα Υόρκη (1981), Blade Runner: Μονάδες Εξόντωσης (1982), ΕΤ: Ο εξωγήινος (1982), Tron (1982), Η Επιστροφή των Τζεντάι (1983), Μαντ Μαξ: Εκδικητής Πέρα από το Νόμο (1983), Εξολοθρευτής (1984), Στάρμαν (1984), Χίλια Εννιακόσια Ογδόντα Τέσσερα (1984), Μαντ Μαξ: Απόδραση απ’ το Βασίλειο του Κεραυνού (1985), 2010: Η Οδύσσεια Συνεχίζεται (1984), Επιστροφή στο Μέλλον (1985), Μπραζίλ (1985), Μύιγα (1986), Ρόμποκοπ (1987), Κυνηγός (1987) και Ζουν Ανάμεσά Μας (1988). Από αυτές, το Blade Runner, που μου άρεσε ιδιαίτερα, διαπίστωσα ότι είχε χαρακτηριστεί ως «ιστορικής σημασίας» για το είδος.
* * *
Τη δεκαετία του ’90 και με το πλησίασμα του νέου αιώνα και της νέας χιλιετίας, οι ταινίες με φουτουριστικά θέματα (να το θέσω έτσι, γενικόλογα), άρχισαν να πληθαίνουν και μάλιστα άρχισαν να βγαίνουν και οι συνέχειες επιτυχημένων ταινιών της προηγούμενης δεκαετίας, γνωστές ως sequels.
Ο κόσμος άρχισε να εκτιμά περισσότερο τη λογοτεχνία του Φανταστικού και της Ε.Φ. και οι προθήκες των βιβλιοπωλείων γέμισαν με νέους τίτλους, ενώ άρχισαν να αναγνωρίζονται ως λογοτέχνες πολλοί «καταραμένοι» συγγραφείς, όπως π.χ. ο Φίλιπ Ντικ, αφηγήματα του οποίου άρχισαν να γυρίζονται σε ταινίες. Το Blade Runner (φωτογραφία), που είχε βασιστεί στο «Ηλεκτρικό Πρόβατο», τον είχε κάνει μόδα, πλέον.
Οι ταινίες που είδα εκείνη την εποχή ήσαν: Ολική επαναφορά (1990), Ρόμποκοπ 2 (1990), Κυνηγός 2 (1990), Ντάρκμαν (1990), Εξολοθρευτής 2: Ημέρα της κρίσης (1991), O Μπάτμαν Επιστρέφει (1992), Alien (1992 – 7), Jurassic Park 1 και 2 (1993 – 7), 12 Πίθηκοι (1995), Δικαστής Ντρεντ (1995), Υδάτινος κόσμος (1995), Μπάτμαν για Πάντα (1995), Μέρα Ανεξαρτησίας (1996), Απόδραση από το Λος Αντζελες (1996), Oi Αρειανοί Επιτίθενται (1996), Μπάτμαν και Ρόμπιν (1997), Το Πέμπτο Στοιχείο (1997), Οι Στρατιώτες του Σύμπαντος (1997), Χαμένοι στο διάστημα (1998), Mimic (1998), Gattaca (1999), Ο Άνθρωπος των Δύο Αιώνων (1999).
* * *
Με το νέο αιώνα, από το 2000 και μετά, οι ταινίες Ε.Φ. συνεχίστηκαν αμείωτες και προσαυξήθηκαν με remake παλαιότερων επιτυχημένων, αλλά και με αυτές που βασίζονταν κυρίως στους χάρτινους ήρωες των κόμικς της Marvel (πέραν εκείνων των Σούπερμαν και Μπάτμαν, που είχα δει τις προηγούμενες δεκαετίες).
Εκείνη την εποχή είδα τις εξής: Ο Κόκκινος Πλανήτης (2000), Ο Πλανήτης των Πιθήκων (2001), Α.Ι. Τεχνητή Νοημοσύνη (2001), Matrix (2001 – 2 – 3) Minority report (2002), Spider-man (2002 – 6), Sky Captain: Ο κόσμος του αύριο (2004), Πόλεμος των κόσμων (2004), Fantastic Four (2005), Superman η Επιστροφή (2006), Ο Σκοτεινός Ιππότης (2007), Ομίχλη (2007), Απίθανος Hulk (2007), Ταξίδι στο Κέντρο της Γης (2008), X-men: The beginning (2008), Περί τυφλότητας (2008), Όταν η Γη Σταματήσει (2008), Watchmen (2009), Avatar (2009) και District 9 (2009).
Από το 2010, οι αναμνήσεις από ταινίες Ε.Φ. είναι πιο πρόσφατες και είναι αυτές που με ώθησαν να προβώ σε μια νέα κατηγοριοποίησή τους, επειδή σε αυτές έβλεπα όλο και πιο δυστοπικές καταστάσεις, αλλά και κάποιες τάσεις αλληγορίας. Οι ταινίες, που έχω δει τα τελευταία χρόνια είναι: Inception (2010), Πλανήτης των Πιθήκων: Η εξέγερση (2011), After Earth (2013), The Amazing Spiderman (2012), Προμηθέας (2012), Ανάμεσα σε Δυο Κόσμους (2012), Ολική Επαναφορά (2012), Battleship (2012), Σκοτεινός ιππότης: Η Επιστροφή (2012), The Hunger Games (2012 – 3 – 4 – 5), Robocop (2013), Άνθρωπος Από Ατσάλι (2013), Λευκός Οίκος: Η πτώση (2013), Δαχτυλίδι της Φωτιάς (2013), Παγκόσμιος Πόλεμος Ζ (2013), Η Τριλογία της Απόκλισης (2013 – 4 – 5), Πλανήτης των Πιθήκων: Η Αυγή (2014), Interstellar (2014), Fantastic Four (2014), Jurassic World - 3D (2014), Από Μηχανής (2014), Η Εκδίκηση του Έντερ (2014), Δικός της (2014), Ο Φύλακας της Μνήμης (2014), Ο Λαβύρινθος (2014 – 5), Star Wars: Η Δύναμη Ξυπνάει (2015), Deadpool (2015), Το Πέμπτο Κύμα (2015), Το Πεπρωμένο της Τζούπιτερ (2015).
ΚΛΑΔΟΙ ΤΟΥ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΟΥ
Μετά από αυτή την εκτενή ιστορική αναδρομή, γύρω από τις ταινίες Ε.Φ. που έβλεπα από την εποχή που άρχισα να μελετώ τον κινηματογράφο (και όχι απλά να βλέπω ταινίες), μπορώ να συνεχίσω με αυτό που αποκαλώ Ε.Φ. και σε πόσες υποκατηγορίες αυτό το είδος διαχωριζόταν και έφτασε να διαχωρίζεται σήμερα. Σήμερα που οι γνώσεις του ανθρώπου πάνω στο σύμπαν αυξήθηκαν, οι ανθρώπινοι ορίζοντες επεκτάθηκαν και ο κινηματογράφος εκσυγχρονίσθηκε και χάρη στη χρήση των ηλεκτρονικών υπολογιστών μπήκε στην ψηφιακή εποχή. Ας δούμε.
Η Επιστημονική Φαντασία (Ε.Φ.) είναι ένα αφήγημα, το οποίο βασίζεται κυρίως σε στοιχεία, τα οποία παρουσιάζονται σαν «δυνατότητες της επιστήμης» και σαν «αποτέλεσμα των γνώσεων του ανθρώπου και της εξέλιξης». Είναι δε ένας κλάδος της μυθιστορηματικής γραφής, που γενικά την αποκαλούμε Φανταστικό. Όχι το fantastic των Άγγλων, που σημαίνει Θαυμαστό και είναι αυτό που εμείς γενικά αποκαλούμε Παραμύθι και είναι ένας άλλος κλάδος αφήγησης.
* * *
Τον Ιούλιο του 1995, όταν άρχισα να γράφω στην Αμαρυσία μια σειρά επιφυλλίδων γύρω από τη συγγραφή με γενικό τίτλο «Αναγνώσεις», είχα ξεχωρίσει τα μυθιστορήματα Φαντασίας σε τρία είδη: το κυρίως Φανταστικό, το Θαυμαστό και την Ε.Φ. Τη διάκριση αυτή την είχα βρει στο βιβλίο «Εισαγωγή στη Φανταστική Λογοτεχνία» του Τοντόροφ και με είχε καλύψει πλήρως.
Πρόκειται για είδη λογοτεχνίας, που τα ακολούθησε και ο κινηματογράφος στη δική του αφήγηση, τα οποία στηρίζονται στον τρόπο της χρήσης των «φανταστικών στοιχείων». Έτσι:
Φανταστικό, έχουμε όταν τα στοιχεία που χρησιμοποιούνται, ανατρέπουν τον ορθολογικό κόσμο όπως τον γνωρίζουμε χωρίς καμία εξήγηση και προκαλούν κάποια σύγκρουση του κόσμου μας με τον ανορθολογικό, τον ανορθόδοξο που εισβάλλει στην κανονική ζωή.
Κλασικό παράδειγμα, αποτελεί το μυθιστόρημα «Ο Πόλεμος των Κόσμων» του Γουέλς, που ενέπνευσε πολλές ταινίες (στη φωτογραφία αφίσα της ομότιτλης ταινίας του 1953), όπου στον πλανήτη μας (τον ορθολογικό κόσμο), εισβάλλουν οι εξωγήινοι (ανορθολογικό στοιχείο) και επέρχεται μια σύγκρουση μεταξύ των διαφορετικών αυτών κόσμων για την επικράτηση. Αυτό το είδος φαντασίας μπήκε στη ζωή του ανθρώπου το 18ο αιώνα και κυρίως σε περιόδους οικονομικών και ιδεολογικών κρίσεων. Επισημαίνεται ότι, ο Σούπερμαν εμφανίστηκε στην Αμερική μετά τον πόλεμο και το οικονομικό κραχ, όταν οι άνθρωποι αναζητούσαν ήρωες.
Θαυμαστό, έχουμε όταν δεν υπάρχουν καν φανταστικά στοιχεία. Οξύμωρο; Όχι. Στο Θαυμαστό, δεν έχουμε την εισβολή του ανορθόδοξου στον ορθολογικό κόσμο, διότι απλούστατα σ’ αυτό, όλος ο κόσμος που περιγράφεται δεν υπάρχει παρά μόνο στο μυαλό του συγγραφέα. Στο Θαυμαστό, όλα είναι εξωπραγματικά και ανορθόδοξα βάση των όσων γνωρίζουμε. Είναι αυτό που οι Άγγλοι αποκαλούν Fantastic, δηλαδή αφάνταστο. Ενώ στο Φανταστικό, ο αναγνώστης και ο θεατής μπορούν να φανταστούν ορισμένα στοιχεία, στο Θαυμαστό, μπορούν να συμβούν πράγματα, που ούτε τα φαντάζεται κανείς. Τα πάντα είναι μαγεία και όνειρο.
Αν για το Φανταστικό προανέφερα ότι αντικατοπτρίζει την κρίση μιας εποχής, για το Θαυμαστό, μπορώ να πω ότι δεν αντικατοπτρίζει τίποτα. Είναι φυγή, είναι Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών και ο Χάρι Πότερ όπου τα πάντα συμβαίνουν σε χρόνους παλαιούς (θρύλοι ή ηρωικές ιστορίες), σε χρόνο παρόντα (όνειρο μαγευτικό) ή και μέλλοντα (πραγματοποίηση ευχών, ή έτσι θα θέλαμε να είναι). Με μια κουβέντα, το Θαυμαστό, είναι αυτό που αποκαλούμε Παραμύθι.
Επιστημονική Φαντασία έχουμε όταν η αφήγηση βασίζεται κυρίως σε στοιχεία, τα οποία παρουσιάζονται σαν δυνατότητες της επιστήμης και σαν αποτέλεσμα των γνώσεων του ανθρώπου και της εξέλιξης.
Το βάρος της αφήγησης σ’ αυτό το είδος, πέφτει στην επιστημονική εξήγηση των φανταστικών στοιχείων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υποχρεωτικά υπάρχει επιστημονικός χαρακτήρας. Αρκεί να φαίνεται κάτι ως επιστημονικό. Η Ε.Φ. μπορεί να συνδυάσει όμως, στοιχεία και από το Φανταστικό και το Θαυμαστό.
Για παράδειγμα, τα συναισθηματικά Ανθρωποειδή στην ταινία «Μπλέηντ Ράνερ» του Ρίντλεϊ Σκοτ, είναι κάτι το τελείως απραγματοποίητο. Με τα σημερινά δεδομένα της επιστήμης όμως και με βάση τις προσθετικές εγχειρήσεις που γίνονται στους ανθρώπους, επιτρέπεται να γίνει μια υπόθεση –επιστημονική ή επιστημονικοφανής- ότι αυτό μπορεί να συμβεί στο μέλλον. Θα το απλοποιήσω αναφέροντας ότι, κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί παλαιότερα, ότι θα υπήρχαν κομπιουτεράκια χειρός, που θα τα ρωτούσες και θα σε καθοδηγούσαν, όχι μόνο με πορεία στο χάρτη, αλλά και με φωνητικές οδηγίες.
* * *
Έτσι, η Ε.Φ. είναι η εξερεύνηση και απόδοση του υποθετικού, που στηρίζεται σε επιστημονική ή επιστημονικοφανή βάση και επειδή η τεχνολογία εμφανίζεται παντοδύναμη στην αφήγηση (γραπτή ή κινηματογραφική) και η ανθρώπινη φύση εμφανίζεται αδύναμη και με διλήμματα, έχουμε συγκρούσεις τόσο μέσα στην αφήγηση, όσο και μεταξύ των αναγνωστών ή θεατών. Δηλαδή, οι φίλοι της Ε.Φ., τη θεωρούν κανονική λογοτεχνία και οι αντίπαλοί της, οι οποίοι δεν μπορούν να δεχθούν την παντοδυναμία της τεχνολογίας, αφού πίσω από την επιστημονική εξέλιξη και την τεχνολογία, υπάρχει πάντα ο Άνθρωπος που δημιουργεί και κατασκευάζει, η ανθρώπινη δυναμική και αυτό το μεγαλείο, η ουσία της ύπαρξης του ανθρώπου.
Κι όμως η Ε.Φ., παρά τις διαφωνίες και τις αντιφάσεις της, δεν έχει τους περιορισμούς των άλλων ειδών λογοτεχνίας. Μπορεί και αυτή να ασκήσει κριτική σε πολλούς τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Μπορεί επίσης, να διατυπώσει κανόνες ηθικής, μπορεί να αναλύσει έννοιες, όπως η ελευθερία, η εξουσία, το καθήκον και άλλες. Μπορεί τέλος, να «ανακουφίσει» τον αναγνώστη μέσα από δραματικές καταστάσεις, χωρίς να είναι π.χ. το «Όταν Σκοτώνουν τα Κοτσύφια» της Χάρπερ Λι (που θίγει το θέμα του ρατσισμού) ή το «Πορτρέτο του Ντόριαν Γκρέι» του Όσκαρ Γουάιλντ (που θέτει τους δικούς του κανόνες ηθικής σε μια κοινωνία παρακμής), ή «Οι Άθλιοι» του Β. Ουγκό (που αναλύει τον απολυταρχισμό και την πάλη των τάξεων, την επανάσταση για την ελευθερία).
* * *
Η Ε.Φ., εκτός από είδος του Φανταστικού, υπάγεται ταυτόχρονα και στον κλάδο της Περιπέτειας, όπου οι χαρακτήρες της δεν περιορίζονται σε κάποιο συγκεκριμένο θέμα, όπως τα λίγα παραδείγματα που προανέφερα, αλλά βρίσκονται αντιμέτωποι με τους αναπότρεπτους νόμους της κοινωνικής, της οικονομικής και της τεχνολογικής εξέλιξης. Με τους υποθετικούς ή φανταστικούς νόμους που διέπουν τη φύση, τον χώρο και το χρόνο. Με τα προβλήματα και τους τεράστιους κινδύνους που απειλούν τον άνθρωπο στη γη, στο διάστημα, στο σύμπαν. Η Ε.Φ. είναι απεριόριστη. Από τη στιγμή που το αντικείμενό της είναι η και εξερεύνηση του διαστήματος, μπορεί να μελετήσει τη ψυχολογική κατάσταση των ανθρώπων και τις κοινωνιολογικές, ή και πολιτικές συνέπειες που μπορεί να επιφέρουν οι επαφές του ανθρώπου με άλλους κόσμους, με άλλους πολιτισμούς.
* * *
Με την πάροδο των ετών, οι ταινίες δεν διαπραγματεύονται μόνον την εισβολή του ανορθόδοξου στον ορθολογικό κόσμο, αλλά έχουν και μια φιλοσοφική ή και μεταφυσική διάθεση.
Άλλες, προβαίνουν σε κοινωνιολογικές αναλύσεις ή προβλέψεις και άλλες εμβαθύνουν στη ψυχοσύνθεση των ηρώων τους, ενώ άλλες θίγουν προβλήματα όπως, ο υπερπληθυσμός και η μετανάστευση, ο πόλεμος και η προσφυγιά, ο φονταμενταλισμός και η τρομοκρατία.
Επίσης, ασχολούνται με οικολογικά και εργασιακά θέματα, θέτοντας ερωτήματα που απασχολούν το σύγχρονο άνθρωπο και την ύπαρξή του μέσα στο ιστορικό γίγνεσθαι.
Όλα αυτά και άλλα που θα προκύψουν στη συνέχεια, τα έλαβα υπόψη μου στην πάροδο τόσων ετών που παρακολουθώ τις ταινίες Ε.Φ., όπως ονομάζονταν συλλήβδην και άρχισα να τις κατατάσσω σε κατηγορίες, που ανήκουν μεν στην ευρύτερη έννοια της Ε.Φ., αλλά περιέχουν και κάποια άλλα στοιχεία, που τα συναντούμε και σε άλλα κινηματογραφικά είδη, με αποτέλεσμα, ή να μην υπάγονται σ’ αυτό το είδος, ή να υπάγονται μεν, αλλά σε μια κατηγορία, που να «αγγίζει» και τα άλλα είδη.
ΕΙΔΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
Η Επιστημονική Φαντασία (Ε.Φ.) λοιπόν, όπως την παρακολουθώ χρόνια μέσα από τις ταινίες που προσδιορίζονται ως sci-fi και σύμφωνα με όσα έχω διαβάσει κατά καιρούς στα βιβλία που προανέφερα, σε προλόγους εκδόσεων Ε.Φ., καθώς και στα δελτία τύπου των εταιριών διανομής κινηματογραφικών ταινιών, διακρίνεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες: την Ήπια Ε.Φ. και τη Αυστηρή Ε.Φ. ανεξάρτητα αν οι ταινίες είναι δράματα, ή περιπετειώδεις, ή αισθηματικές, ή δράσης.
* * *
Ήπια Επιστημονική Φαντασία. Είναι εκείνη, η οποία αφηγείται και περιγράφει καταστάσεις με βάση τις κοινωνικές επιστήμες, όπως η ψυχολογία, η κοινωνιολογία, οι πολιτικές επιστήμες, η οικονομία, η ανθρωπολογία, ενώ κατά την περιγραφή των ανθρώπινων χαρακτήρων ή και των ανθρωποειδών, εισέρχεται σε βάθος στη συνείδησή τους και αναλύει συναισθήματα, ψυχική διάθεση και άλλα. Πρόκειται για αρκετές ταινίες, που μπορούν να χαρακτηρισθούν επίσης και αλληγορικές, αφού μέσα από την επιστημονική φαντασία προσπαθούν να «περάσουν» άλλα μηνύματα ή να ασκήσουν κριτική σε σημερινές πάγιες αντιλήψεις ή δοξασίες.
Στην κατηγορία αυτή, θα αναφέρω ως παράδειγμα μερικά φιλμ, όπως: το «Πλανήτης των Πιθήκων» (Planet of the Apes) του Φράνκλιν Σάφνερ, στον οποίο οι πίθηκοι συμπεριφέρονται όπως οι άνθρωποι και αντιμετωπίζουν τους ανθρώπους σαν κατοικίδια. Το «Blade Runner» του Ρίντλεϊ Σκοτ, στο οποίο τρία ανθρωποειδή με ημερομηνία λήξης, αποκτούν συνείδηση της οντότητάς τους και προσπαθούν να συναντήσουν το δημιουργό τους για να τους δώσει περισσότερο χρόνο ζωής, όπως έχουν οι άνθρωποι. Το «1984» του Μάικλ Ράντφορντ, στο οποίο ο κεντρικός ήρωας δεν αντέχει να παρακολουθείται συνεχώς από ένα ολοκληρωτικό καθεστώς και προσπαθεί να απελευθερωθεί, ή το «Φαρενάιτ 451» του Φρανσουά Τριφό, στο οποίο σε μια κοινωνία, όπου τα βιβλία πρέπει να καίγονται, ένας πυροσβέστης εντεταλμένος στην καύση τους, αποφασίζει να αντισταθεί. Το «Άνθρωπος των Δυο Αιώνων» (Bicentennial Man), στο οποίο ένα ρομπότ οικιακός βοηθός, αποκτά συνείδηση και θέλει να πολιτογραφηθεί και να αποκτήσει ατομικά δικαιώματα. Επίσης, το «Από Μηχανής» (Ex Machina) του Άλεξ Γκάρλαντ, στο οποίο ένα θηλυκό ρομπότ αποκτά κρίση και ανοίγει διάλογο με ένα νεαρό επιστήμονα και τέλος, το «Δικός της» (Her) του Σπάικ Τζόντζι, στο οποίο ένα στέλεχος επιχείρησης «ερωτεύεται» ένα υψηλής νοημοσύνης λογισμικό -με τη φωνή της Σκάρλετ Γιόχανσον- και δεν μπορεί να ζήσει χωρίς αυτό.
* * *
Αυστηρή Επιστημονική Φαντασία. Αυτή χαρακτηρίζεται από την αυστηρή προσοχή στην τεχνική λεπτομέρεια, από την προσήλωση στην υπάρχουσα τεχνολογία και τις θετικές επιστήμες, ειδικά τη φυσική, την αστροφυσική και τη χημεία.
Στην κατηγορία αυτή, υπάγονται ταινίες που απεικονίζουν κόσμους, τους οποίους η σύγχρονη προηγμένη τεχνολογία μπορεί να καταστήσει δυνατούς αργά ή γρήγορα. Μερικές δυσοίωνες προβλέψεις του μέλλοντος, όπως η κλιματική μεταβολή, ο υπερπληθυσμός, η εξάντληση των πηγών ενέργειας, η μόλυνση του περιβάλλοντος, η αύξηση της τρομοκρατίας, προέρχονται από αυτή την κατηγορία Ε.Φ.
Κλασικό παράδειγμα, αυτής της κατηγορίας ταινιών, είναι η πρόσφατη «Διάσωση» του Ρίντλεϊ Σκοτ, με έναν αστροναύτη να παραμένει κατά λάθος ναυαγός στον Άρη, όταν η αποστολή του έχει φύγει βιαστικά και να προσπαθεί να επιβιώσει ακολουθώντας κατά γράμμα τους κανόνες της φυσικής, της χημείας και όλων εκείνων των επιστημών που μπορούν να συμβάλλουν. Άλλο παράδειγμα ναυαγού αστροναύτη, είναι το «Gravity» του Αλφόνσο Κουαρόν. Κλασσική επίσης ταινία Αυστηρής Ε.Φ. είναι η «2001: Οδύσσεια του Διαστήματος» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, ο οποίος για να είναι όσο το δυνατό πιο αληθοφανής ζήτησε τη βοήθεια της NASA και του ίδιου του συγγραφέα Άρθουρ Κλαρκ. Επίσης, είναι η «Νέα Υόρκη: Έτος 2022» του Ρίτσαρντ Φλάισερ, στην οποία χωρίς φουτουριστικά εφέ θίγεται το πρόβλημα του υπερπληθυσμού και της διατροφής του. Ακόμα και «Τα Παιδιά των Ανθρώπων» του Αλφόνσο Κουαρόν, στην οποία ο κεντρικός ήρωας μέσα σε μια κοινωνία που πλήττεται από στειρότητα, αλλά και έντονο προσφυγικό και μεταναστευτικό πρόβλημα, προσπαθεί να σώσει τη μοναδική έγκυο γυναίκα. Από το παρελθόν, έρχεται επίσης «Το Κουρδιστό Πορτοκάλι» του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, που διαπραγματεύεται το θέμα της βίας, τόσο της άναρχης, όσο και της κρατικής, μέσα από μια ιστορία πολιτικής φαντασίας, στην οποία ένας νεαρός εγκληματίας, γίνεται πειραματόζωο για χάρη του σωφρονισμού του και της χρησιμοποίησής του ως οργάνου της τάξης.
ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
Ανεξάρτητα από το αν υπάγονται στις ταινίες Ήπιας ή Αυστηρής Ε.Φ. (ή κάπου ενδιάμεσα, μέτριας), οι ταινίες αυτού του είδους μπορούν να καταταγούν στις ακόλουθες κατηγορίες:
1. Ταξίδια στο χρόνο. Η πιο παλιά κατηγορία ταινιών Ε.Φ. Πρόκειται για ιστορίες με άλματα στο χρόνο, είτε αθέλητα τα οποία πραγματοποιούνται χωρίς να τα επιθυμούν οι ήρωες, είτε ηθελημένα όταν πρόκειται για επιστήμονες που κάνουν πειράματα. «Η μηχανή του χρόνου», το κλασικό μυθιστόρημα του Γουέλς αποτελεί πηγή έμπνευσης πολλών ταινιών, όπως το «The Time Machine» (1960) του Τζορτζ Παλ, με έναν επιστήμονα που προσπαθεί να βρει έναν τόπο ουτοπίας, καταλήγει σε ένα ζοφερό και επικίνδυνο μελλοντικό κόσμο και το ομότιτλο του 2002 σε σκηνοθεσία Σάιμον Γουέλς. Παρόμοιου θέματος ταινίες είναι, η «Time Travelers» (1964) του Ιμπ Μέλχιορ και η σειρά «Επιστροφή στο Μέλλον» που ξεκίνησε το 1985, με την ταινία του Ρόμπερτ Ζεμέκις και τον κεντρικό ήρωα να ταξιδεύει τυχαία στο μέλλον. Κλασικό δε παραμένει και το μυθιστόρημα του Μαρκ Τουέιν «Ένας Γιάνκι στην Αυλή του Βασιλιά Αρθούρου», που μεταφέρθηκε στο σινεμά αρκετές φορές (από το 1949 και μετά), εκ των οποίων μάλιστα μια φορά και ως μιούζικαλ με τον Μπινγκ Κρόσμπι και τη Ρόντα Φλέμιγκ.
2. Υπεράνθρωποι ήρωες. Μια κατηγορία ταινιών Ε.Φ., πολύ πλούσια σε φιλμ, που ξεκίνησε μετά τη μεγάλη οικονομική κρίση στις ΗΠΑ και έδειξε αυξητικές τάσεις μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και αφορά σε ανθρώπους που έχουν ικανότητες πέρα από τον κανόνα. Αυτοί συνήθως καλούνται να σώσουν την ανθρωπότητα από κοινούς εγκληματίες μέχρι οικουμενικές απειλές, από εξωγήινα όντα μέχρι τέρατα της φύσης.
Βασικοί εκπρόσωποι αυτού του είδους, είναι οι ταινίες που εμπνέονται βασικά από τα comics της Marvel και άλλων εταιριών. Οι κλασσικοί ήρωες αυτής της κατηγορίας, έχουν τις δυνάμεις τους εκ γενετής, όπως ο Σούπερμαν που έχει έρθει από άλλο πλανήτη, ή τις έχουν αποκτήσει τυχαία από κάποιο λάθος της επιστήμης, όπως ο Σπάιντερμαν, ή έχουν υποστεί σκληρή εκπαίδευση προκειμένου να πάρουν εκδίκηση, ή να διορθώσουν τα κακώς κείμενα, όπως ο Μπάτμαν. Οι προαναφερθέντες έχουν εμφανιστεί σε μεγάλη σειρά ταινιών και παρουσιάζονται ως κανονικοί άνθρωποι, μέχρι τη στιγμή που η ανθρώπινη κοινότητα χρειάζεται τη βοήθειά τους, οπότε με μεγάλη ταχύτητα φορούν τα ειδικά κοστούμια τους και παρεμβαίνουν για να σώσουν τον κόσμο.
3. Μεταλλαγμένοι ήρωες. Από την εποχή που έκαναν την εμφάνισή τους οι «υπερήρωες για το καλό της ανθρωπότητας» μέχρι σήμερα, έχει τρέξει πολύ νερό στο αυλάκι του Χόλιγουντ και άρχισαν να κάνουν την εμφάνισή τους και οι μεταλλαγμένοι ήρωες.
Σ’ αυτή την κατηγορία, ανήκουν οι ταινίες με πρωταγωνιστές όντα, που έχουν τελείως διαφορετικές και ανορθόδοξες ικανότητες από αυτές των ανθρώπων, οι οποίες αγγίζουν και τα όρια του fantasy, του παραμυθιού. Αυτοί πετάνε, βγάζουν ατσαλένια νύχια, φλόγες από τα μάτια τους, ανεμοθύελλες από το στόμα τους και άλλα θεαματικά. Υπάγονται σ’ αυτή την κατηγορία όμως επειδή, η μετάλλαξή τους αυτή οφείλεται σε λάθος της επιστήμης, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Το άλλοθι σ’ αυτές τις ταινίες, βρίσκεται πάντοτε στην κακή χρήση της ραδιενέργειας, η οποία άλλαξε κάτι στον οργανισμό τους και τους μετέτρεψε, είτε σε «καλούς» ήρωες, είτε σε «κακούς» και δύσκολα αντιμετωπίσιμους.
Στην κατηγορία Ε.Φ. με Μεταλλαγμένους, ανήκουν οι ταινίες με τους X-Men, που είναι εμπνευσμένοι από τα κόμικς της Marvel, με πρωτοπόρο σκηνοθέτη τον Μπράιαν Σίνγκερ. Με αυτές τις ταινίες το ευρύ κοινό ανακάλυψε τον Γούλβεριν (με τις εξυπνακίστικες ατάκες και τα ατσαλένια νύχια του), ο οποίος εμφανίζεται όχι μόνον στους X-Men αλλά και στους Avengers και γνώρισε τη Ρογκ, η οποία θεωρεί τις δυνάμεις της κατάρα, αφού ακούσια απορροφά τις αναμνήσεις, το φυσικό σθένος, και στην περίπτωση των προσώπων με υπερδυνάμεις, τις ικανότητες οποιουδήποτε αγγίζει, αλλά και άλλους, όπως ο Μαγκνέτο, η Τζιν Γκρέι, η Στορμ, το Κτήνος κ.ά..
4. Διαστημική όπερα. Στην υποκατηγορία αυτή υπάγεται κάθε περιπέτεια Επιστημονικής Φαντασίας, που κατά κύριο λόγο λαμβάνει χώρα εξ ολοκλήρου σε εξωτερικούς χώρους, ή σε πολλούς και διαφορετικούς πλανήτες ή και γαλαξίες ακόμα. Οι συγκρούσεις είναι ηρωικές και πραγματοποιούνται συνήθως σε μεγάλη κλίμακα.
Ο όρος «διαστημική όπερα», μερικές φορές χρησιμοποιείται υποτιμητικά, για να περιγράψει περιπέτειες σε άλλες διαστάσεις, σε διαφορετικούς χωροχρόνους, σε κόσμους που αγγίζουν τα όρια του Θαυμαστού, του Παραμυθιού, ενώ οι χαρακτήρες της αποκαλούνται «χάρτινοι» από το γεγονός ότι προέρχονται από τα έντυπα κόμικς. Τέτοιες περιπέτειες ήσαν ο «Flash Gordon» (1960) του Μάικ Χότζες και η «Barbarella» (1968) του Ροζέ Βαντίμ. Αργότερα το «Tron» (1982) του Στίβεν Λισμπέργκερ και το «Dune» (1984) του Ντέιβιντ Λιντς.
Στη σύγχρονη Διαστημική Όπερα, με μεγάλη δόση νοσταλγίας για τις πιο πάνω ταινίες, ανήκει καιη πιο δημοφιλής σειρά του είδους, το «Star Wars» του Τζορτζ Λούκας, που περιγράφει επικές μάχες μεταξύ του Καλού και του Κακού, μέσα στο χώρο ενός ολόκληρου γαλαξία. Όπως άλλωστε και η άλλη δημοφιλής σειρά «Star Trek», με τους ιδιόμορφους πρωταγωνιστές και το διαστημόπλοιο Enterprise, που ταξιδεύουν στο χώρο και το χρόνο με εκπληκτική άνεση.
5. Στρατιωτική Ε. Φ. Πρόκειται για ιδιαίτερη
υποκατηγορία, που είναι ουσιαστικά μετεξέλιξη της Διαστημικής Όπερας, η οποία
αν και έχει τις ρίζες της σε πολύ παλιές ταινίες (ο Πόλεμος των Δύο Κόσμων του
1953, η Εισβολή από τον Άρη του 1953 και ο Απαγορευμένος Πλανήτης του 1956 θα
μπορούσαν να υπαχθούν σ’ αυτήν, λόγω των πολεμικών αναμετρήσεων γήινων με
εξωγήινους) αναπτύχθηκε περισσότερο τη δεκαετία του ’90, με κύριο εκφραστή τον
Ρόλαντ Έμεριχ, που μας χάρισε το 1992 τον «Παγκόσμιο Στρατιώτη» και το 1997
τους «Στρατιώτες του Σύμπαντος».
Ως Στρατιωτική Ε.Φ. ορίζεται εκείνη που εκμεταλλεύεται την επιστημονική φαντασία για τη διαμόρφωση στρατιωτικών χαρακτήρων, που χρησιμοποιούν νέα είδη όπλων και υπηρετούν σε νέου τύπου στρατιωτικές μονάδες είτε στη Γη, είτε στο διάστημα, είτε σε άλλους Γαλαξίες. Είναι μια Ε.Φ. για ανθρώπους που έρχονται σε πολεμική σύγκρουση με άλλες μορφές ζωής. Όπως αναφέρει και ο συγγραφέας Ντέιβιντ Γουέμπερ: δεν πρόκειται για απλοποίηση του θέματος με έναν πόλεμο, αλλά δίνεται η ευκαιρία για διερεύνηση χαρακτήρων, ευθυνών, θυσιών και κόστους. Σ’ αυτή την υποκατηγορία, εκτός από τους κεντρικούς χαρακτήρες, που κυρίως είναι στρατιωτικοί, περιγράφονται στρατιωτικές μονάδες, ιεραρχίες, πειθαρχία, όπλα, τεχνικά χαρακτηριστικά, τακτικές μάχης και οι καταστάσεις παραλληλίζονται συνήθως με πολέμους που έχουν διεξαχθεί στη γη κατά το παρελθόν. Η «Μέρα Ανεξαρτησίας» (1996) του Ρόλαντ Έμεριχ και οι «Στρατιώτες του Σύμπαντος» (1997) του Πολ Βερχόφεν, αλλά και οι σειρές του Πολέμου των Άστρων και του Star Trek υπάγονται και σ’ αυτή την υποκατηγορία.
Ως Στρατιωτική Ε.Φ. ορίζεται εκείνη που εκμεταλλεύεται την επιστημονική φαντασία για τη διαμόρφωση στρατιωτικών χαρακτήρων, που χρησιμοποιούν νέα είδη όπλων και υπηρετούν σε νέου τύπου στρατιωτικές μονάδες είτε στη Γη, είτε στο διάστημα, είτε σε άλλους Γαλαξίες. Είναι μια Ε.Φ. για ανθρώπους που έρχονται σε πολεμική σύγκρουση με άλλες μορφές ζωής. Όπως αναφέρει και ο συγγραφέας Ντέιβιντ Γουέμπερ: δεν πρόκειται για απλοποίηση του θέματος με έναν πόλεμο, αλλά δίνεται η ευκαιρία για διερεύνηση χαρακτήρων, ευθυνών, θυσιών και κόστους. Σ’ αυτή την υποκατηγορία, εκτός από τους κεντρικούς χαρακτήρες, που κυρίως είναι στρατιωτικοί, περιγράφονται στρατιωτικές μονάδες, ιεραρχίες, πειθαρχία, όπλα, τεχνικά χαρακτηριστικά, τακτικές μάχης και οι καταστάσεις παραλληλίζονται συνήθως με πολέμους που έχουν διεξαχθεί στη γη κατά το παρελθόν. Η «Μέρα Ανεξαρτησίας» (1996) του Ρόλαντ Έμεριχ και οι «Στρατιώτες του Σύμπαντος» (1997) του Πολ Βερχόφεν, αλλά και οι σειρές του Πολέμου των Άστρων και του Star Trek υπάγονται και σ’ αυτή την υποκατηγορία.
6. Διαστημικό γουέστερν. Ο όρος περιλαμβάνει ουσιαστικά δυο κινηματογραφικά είδη. Την Ε.Φ. και τα αμερικανικά γουέστερν, τα οποία ξεκίνησαν με ιστορίες των πρώτων αποίκων από την Ευρώπη στην Αμερική, οι οποίοι βρέθηκαν αντιμέτωποι με τις ντόπιες φυλές ανθρώπων των δασών του Αμαζονίου και των ινδιάνων της βόρειας αμερικανικής ενδοχώρας. Υπήρξαν τεράστιες δυσκολίες, στο να μπορέσουν οι άποικοι να συνεννοηθούν και να ενταχθούν στο Νέο Κόσμο, να αναπτυχθούν οικονομικά και να συνυπάρξουν κάτω από κοινούς νόμους, ενώ στις περισσότερες περιπτώσεις αναγκάστηκαν να επιβληθούν δια των όπλων μέχρι να εγκατασταθούν και να παγιωθούν σ’ αυτές τις πλουτοπαραγωγικές χώρες, στις οποίες δεν θα εγκαθίσταντο εάν δεν εύρισκαν πλούσιο υπέδαφος (σε χρυσό ή πετρέλαιο), για το οποίο και ξεκινούσαν όλες οι μάχες.
Στην Ε.Φ., το θέμα των πρώτων αποίκων του διαστήματος, ενώ έχει θιγεί σε πολλά μυθιστορήματα, με καλύτερο τα «Χρονικά του Άρη» του Ρέι Μπράντμπερι, που έχει γυριστεί σίριαλ, δεν υπάρχουν πολλές ταινίες.
Το Avatar (φωτογραφία) του Τζέιμς Κάμερον (2009) είναι αυτό που καθιέρωσε τον όρο. Η υπόθεσή του διαδραματίζεται στα μέσα του 22ου αιώνα, στον πλανήτη Πανδώρα, όπου κατοικεί η φιλήσυχη φυλή των Νάβι και στον οποίο υπάρχει ένα πολύτιμο ορυκτό, απαραίτητο για την επιβίωση του ανθρώπινου γένους. Εκεί, υπό την πίεση της εξάντλησης των φυσικών πόρων της Γης, μια αμερικανική εταιρία έχει αναλάβει την εξόρυξή του, χρησιμοποιώντας ως δόλωμα έναν πεζοναύτη. Είναι βέβαιο ότι αυτή η υπόθεση, που παίρνει διαστάσεις επικής μάχης, θυμίζει ταινίες του Τζον Φορντ από τις απαρχές του γουέστερν.
7. Noir Sci-Fi. Στη κατηγορία αυτή, υπάγονται οι ταινίες Ε.Φ. που ενώ η υπόθεσή τους διαδραματίζεται στο μέλλον και καμιά φορά μακριά από τον πλανήτη Γη, έχουν καθαρά αστυνομική υπόθεση, που παραπέμπει στο είδος film-noir: μια υπόθεση προς επίλυση, ένα ντετέκτιβ που διεξάγει την έρευνα, μια μοιραία γυναίκα και σκοτεινή γενικά ατμόσφαιρα.
Στη κατηγορία αυτή υπάγεται πρώτο και καλύτερο το «Alphaville» (1965) του Ζαν Λικ Γκοντάρ. Σ’ αυτή την ασπρόμαυρη ταινία, υπάρχουν τρία από τα βασικότερα στοιχεία των νουάρ αφηγημάτων: Υπάρχει ένας ιδιόμορφος ιδιωτικός ντετέκτιβ, ο Λέμι Κόσιον που είναι μάλιστα γνωστός από προηγούμενες αστυνομικές ταινίες, μία μυστηριώδης μοιραία γυναίκα κι ένα μυστήριο προς εξιχνίαση. Ταυτόχρονα (και προς μεγάλη έκπληξη τότε των θαυμαστών του γαλλικού «νέου κύματος»), η υπόθεση διαδραματίζεται στο μέλλον και σε μια κοινωνία, που κυριαρχείται ουσιαστικά από έναν πανούργο ηλεκτρονικό υπολογιστή, τον Alpha-60 που ελέγχει ολοκληρωτικά τους κατοίκους.
Στην ίδια κατηγορία υπάγεται και η μεταγενέστερη περιπέτεια του Ρίντλεϊ Σκοτ «Blade Runner» (1982), στην οποία εκτός από τα φουτουριστικά στοιχεία, υπάρχει ένας ντετέκτιβ, ο οποίος στο υγρό και σκοτεινό Λος Άντζελες, προσπαθεί να ανακαλύψει τρία επικίνδυνα ανθρωποειδή και να τα εξοντώσει. Υπάρχει επίσης και η μοιραία γυναίκα, ενώ όλη η ατμόσφαιρα του φιλμ διαπνέεται και από άλλα νουάρ συμβολικά στοιχεία: από την καπαρντίνα του ντετέκτιβ, μέχρι το γραφείο του με τις κλασικές γρίλιες στα παράθυρα και τη τζαμένια πόρτα και άλλα. Τέλος, παράδειγμα του Noir Sci-Fi, αποτελεί και η ταινία Outland (1981) του Πίτερ Χάιαμς, στην οποία ένας αστυνομικός επιθεωρητής του δορυφόρου Ιώ του Δία, ανακαλύπτει μια συνωμοσία που αφορά λαθρεμπόριο ναρκωτικών και εκθέτει τον εαυτό του σε κίνδυνο, χωρίς να έχει τη βοήθεια από τον πληθυσμό των αποίκων του πλανήτη.
8. Τρόμου & Φρίκης. Η Ε.Φ. Τρόμου και Φρίκης είναι μια κατηγορία, στην οποία υπάγονται όλες εκείνες οι ταινίες που εκτός από το φουτουριστικό περιβάλλον και την ανεπτυγμένη τεχνολογία, διαθέτουν τα στοιχεία της αγωνίας, του αιφνιδιασμού του θεατή από την παρουσία κάποιου τέρατος αποκρουστικού και τρομακτικού στην όψη, το οποίο βασικά διψάει για ανθρώπινη σάρκα και αίμα.
Τέτοιου είδους ταινίες, άρχισαν να ξεφυτρώνουν μετά το επιτυχημένο «Allien: Ο επιβάτης του διαστήματος» (1979) του Ρίντλεϊ Σκοτ, στην οποία το επταμελές πλήρωμα ενός διαστημοπλοίου, μετά από μια αναγκαστική προσεδάφιση σε άγνωστο πλανήτη, δέχεται την επίθεση από μια μυστήρια μορφή ζωής, η οποία προσκολλάται στο πρόσωπο ενός μέλους του πληρώματος. Επιστρέφοντας στο διαστημόπλοιο δεν καταφέρνουν να θανατώσουν το ξένο σώμα, το οποίο αναπτύσσεται σε ένα ακατανίκητο φρικτό, απαίσιο και σαρκοφάγο πλάσμα.
Μετά από αυτήν, εκτός του ότι ακολούθησαν τρεις ακόμα συνέχειες με το ίδιο θέμα, «Άλιεν: Η αναγέννηση» (1997), «Άλιενς: Η επιστροφή» (1986), «Άλιεν: Η τελική αναμέτρηση» (1992), είχαμε και αρκετές παραπλήσιες και κακές απομιμήσεις.
Στην ίδια κατηγορία, ανήκουν και ταινίες όπως «Ο κυνηγός» (1987), «Ο κυνηγός 2» (1990) και οι συνέχειές του «Άλιεν εναντίον Κυνηγού» (2004) και «Άλιεν εναντίον Κυνηγού 2» (2007), καθώς και ταινίες όπως «Η ομίχλη» (2007) του Φρανκ Ντάραμποντ, με τα αιμοδιψή μηχανικά τέρατα που κυκλώνουν τους κατοίκους μιας μικρής πόλης μέσα σε ένα σουπερμάρκετ καθώς και οι ταινίες «Cloverfield» (2008) και «10 Cloverfield Lane» (2016) με επίσης άγνωστα τέρατα που κυριεύουν διάφορες περιοχές της Αμερικής.
Θα μπορούσα να αναφέρω, ακόμα και το «Ζωντανός θρύλος» (2007) του Φράνσις Λόρενς, που είναι και remake του «Ανθρώπου που αντίκρισε την κόλαση» (Omega man – 1971) του Μπορίς Σαγκάλ, όπου ο τελευταίος άνθρωπος στη Γη, βρίσκεται αντιμέτωπος με μεγάλο αριθμό ανθρώπων-τεράτων, που διψούν επίσης για αίμα, αλλά αυτές ανήκουν κατά κύριο λόγο στην κατηγορία της Μετα-αποκαλυπτικής Ε.Φ. που θα αναλυθεί στη συνέχεια.
9. Αποκαλυπτική και μετα-αποκαλυπτική Ε.Φ. (ή Ε.Φ. Καταστροφής). Αυτή η κατηγορία ταινιών Ε.Φ. εμπνέεται από το Τέλος του Κόσμου και δεν είναι καινούργιο είδος. Απλά, τα τελευταία χρόνια μέσα από τα video-games, που απευθύνονται σε νεανικές και εφηβικές ηλικίες, το είδος εξαπλώθηκε στον κινηματογράφο, ή σε πολλές περιπτώσεις ξεκινάει από τον κινηματογράφο και καταλήγει σε βιντεο-παιχνίδι.
Το τέλος του πολιτισμού, σ’ αυτά τα φιλμ μπορεί να έχει έλθει ύστερα από έναν παγκόσμιο πόλεμο, ή από πανδημία, ή οικολογική καταστροφή, ή από αστρονομικές επιπτώσεις (π.χ. να έχει πέσει κάποιος κομήτης στη Γη) και να έχουν αφανιστεί όλοι εκτός από τον πρωταγωνιστή ή τους δυο-τρεις πρωταγωνιστές.
«Ο άνθρωπος που αντίκρισε την κόλαση» (Omega man – 1971) του Μπορίς Σαγκάλ είναι ίσως η παλαιότερη που θυμάμαι αυτού του είδους και ο «Ζωντανός θρύλος» (2007) ήταν το remake της.
Μεταγενέστερες είναι η σειρά ταινιών Mad Max. Πρόκειται για τις «Εκδικητής της νύχτας» (1979), «Εκδικητής πέρα από το νόμο» (1981), «Απόδραση από το βασίλειο του κεραυνού» (1985) και το πρόσφατο remake «Ο δρόμος της οργής» (2015), όπου ένας μοναχικός σκληροτράχηλος πρώην αστυνομικός, προσπαθεί να επιβιώσει στις ερήμους της Αυστραλίας, όταν όλα έχουν εκλείψει.
Ακόμα πιο πρόσφατες και απευθυνόμενες σε νεανικό κοινό είναι οι ταινίες με τους «Αγώνες πείνας» (2012), «The Hunger Games: Φωτιά» (2013), «The Hunger Games: Επανάσταση - Μέρος I» (2014) και «Μέρος 2» (2015), με τους κεντρικούς ήρωες να προσπαθούν να επιβιώσουν σε μια ολοκληρωτική κοινωνία που έχει προκύψει μετά από κάποια ολοσχερή καταστροφή. Επίσης, η άλλη σειρά «Ο λαβύρινθος» (2014) και «Ο λαβύρινθος: Πύρινες δοκιμασίες» (2015), καθώς και η Τριλογία της Απόκλισης: «Οι διαφορετικοί» (2014), «Ανταρσία» (2015) και «Αφοσίωση» (2016), που διαδραματίζονται σε δυστοπικούς κόσμους που έχουν προκύψει από την καταστροφή της Γης.
10. Κοινωνική Ε.Φ. Είναι η υποκατηγορία εκείνη που επικεντρώνεται σε θέματα εκφράσεων της ανθρώπινης κοινωνίας (ανθρώπινη συμπεριφορά, πολιτική, θρησκεία, στρατός) και της ανθρώπινης φύσης (συναισθήματα) σε ένα περιβάλλον κάπου στο εγγύς ή στο απώτερο μέλλον, χωρίς να υπάρχουν αναφορές σε τεχνολογικά επιτεύγματα. Δεδομένου δε, ότι συνήθως επικεντρώνονται περισσότερο στον άνθρωπο και λιγότερο στην επιστημονική ακρίβεια, οι ταινίες αυτού του είδους μπορούν να υπαχθούν στο ευρύτερο πλαίσιο της Ήπιας Επιστημονικής Φαντασίας, που προαναφέρθηκε.
Παραδείγματα τέτοιων φιλμ, έχουμε το «1984», στο οποίο χωρίς να διαθέτει φουτουριστικά στοιχεία υψηλής τεχνολογίας, παρακολουθούμε τον κεντρικό ήρωα να έχει αμφιβολίες, γύρω από την εργασία του στο υπουργείο και δεν αντέχει να παρακολουθείται συνεχώς από ένα ολοκληρωτικό καθεστώς και κάνει προσπάθειες να απελευθερωθεί. Επίσης, είναι το «Φαρενάιτ 451» που αναδεικνύει τη σημασία του βιβλίου και της ανάγνωσης σε μια κοινωνία που το βιβλίο βρίσκεται υπό διωγμόν. Ακόμα, έχουμε «Τα παιδιά των ανθρώπων» (φωτογραφία), ταινία που θίγει προβλήματα όπως η εσκεμμένη υπογεννητικότητα, το προσφυγικό και το μεταναστευτικό σε μια κοινωνία, στην οποία ο πληθυσμός αποτελείται από άτομα άνω των 19 ετών. Τέλος, το «Περί τυφλότητος» (2008) του Φερνάντο Μερέγιες, στο οποίο ο πληθυσμός μιας χώρας τυφλώνεται σταδιακά και η κυβέρνηση βάζει σε καραντίνα τους τυφλούς που αυξάνονται όμως με καταιγιστικό ρυθμό και οι συμπεριφορές αλλάζουν, ενώ όσοι δεν έχουν χάσει την όρασή τους, προσπαθούν να εκμεταλλευτούν την κατάσταση.
ΣΥΝΟΨΗ
Συνοψίζοντας, καταλήγουμε ότι στη μυθοπλασία του κινηματογράφου υπάγονται τρία είδη του Φανταστικού: Το Κυρίως Φανταστικό (όπου το ανορθολογικό, το ανορθόδοξο εισβάλλει στην κανονική ζωή, όπως ο «Γκοντζίλα»), το Θαυμαστό (όπου όλα σε μια ιστορία είναι παραμυθένια, όπως ο «Χάρι Πότερ», ή «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών») και η Επιστημονική Φαντασία (η οποία εκμεταλλεύεται τις δυνατότητες της επιστήμης και της τεχνολογίας, όπως η «Διάσωση»).
Η Επιστημονική Φαντασία διακρίνεται σε Ήπια (που βασίζεται κυρίως στις κοινωνικές επιστήμες και την ανθρώπινη ψυχολογία, όπως το «1984») και Αυστηρή (που στηρίζεται αυστηρά στην επιστήμη και την τεχνολογία, όπως ο «Ζωντανός Θρύλος» ή το «Gravity»). Χωρίζεται δε σε δέκα κατηγορίες: 1) Τα Ταξίδια στο Χωροχρόνο, 2) τις ιστορίες με Υπεράνθρωπους, 3) τις περιπέτειες με τους Μεταλλαγμένους, 4) τις Διαστημικές Όπερες, 5) η Στρατιωτική Ε.Φ. 6) τα Διαστημικά Western, 7) τη Noir Ε.Φ., 8) την Ε.Φ. Φρίκης & Τρόμου, 9) την Αποκαλυπτική ή Μετααποκαλυπτική και 10) την Κοινωνική Ε.Φ.
Υποκατηγορίες που μπορεί να υπάγονται είτε στην Ήπια, είτε στην Αυστηρή Επιστημονική Φαντασία, ανάλογα με την υπόθεση και το περιεχόμενο που υπερισχύει.