Συνεχίζοντας τις -εποικοδομητικές, όπως έχω ξαναγράψει- αναρτήσεις-κουίζ ο φίλος μου Γιάννης Ζουμπουλάκης στο φέισμπουκ, με μια πρόσφατη, μού έδωσε θέμα.
Προλογίζει το ερώτημά του, λοιπόν, γράφοντας: «Είναι λίγο σκληρό, το ξέρω, αλλά... είναι κι αυτό ένα ερώτημα. Δεν χρειάζεται να είστε αναλυτικοί στην περιγραφή. Απλώς πείτε τον/την ηθοποιό ή τον/την χαρακτήρα και την ταινία».
Το ερώτημά του ήταν: «Ποιος κινηματογραφικός θάνατος σας έχει σοκάρει εφ’ όρου ζωής;» Και δίνει την πρώτη απάντηση ως παράδειγμα-παρότρυνση: «Ο θάνατος του Πέρι Σμιθ (Ρόμπερτ Μπλέικ) στο Εν Ψυχρώ (In cold blood, 1966)».
Ωραίο το ερώτημα του Γιάννη. Με βάθος και πλάτος και όλα τα συναφή ψυχο-κοινωνιολογικά στοιχεία και αρκετά καλή η απάντηση του ιδίου. Πλην όμως (α) δεν έχω δει την ταινία και (β) ο αυτοπεριορισμός του, από τον όρο που έθεσε και στους άλλους («Δεν χρειάζεται να είστε αναλυτικοί στην περιγραφή») δεν μου έδωσε να καταλάβω γιατί τον σοκάρισε. Ήταν μικρός σε ηλικία; Ήταν μεγαλύτερος αλλά αιφνιδιάστηκε που τον είδε; Ήταν αιματηρός και τον τρόμαξε; Ή ήταν αναίμακτος, αλλά τον πίεσε συναισθηματικά;
Γιατί δεν μας άφησε ο Γιάννης, να αναλύσουμε λίγο την απάντησή μας; Ανησύχησε, μη τυχόν και το σόσιαλ μίντιουμ του κόψει την ερώτηση και τις απαντήσεις, λόγω του θέματος; Ή δεν ήθελε να διευρυνθεί το θέμα; Διότι υπάρχουν αρκετοί κινηματογραφικοί θάνατοι, οι οποίοι έχουν σοκάρει πολλούς θεατές λόγω της απροσδόκητης φύσης τους, ή του συναισθηματικού τους αντίκτυπου. Πού να ξέρεις κανείς; Εγώ άρχισα να το ψάχνω πολύ νωρίς.
Πρώτα, με είχε σοκάρει ο θάνατος της Τζάνετ Λι στο ντους στο «Ψυχώ» (1960) του Χίτσκοκ, που παρέμεινε και εμβληματικός. Εκτός από τη βίαιη φύση του, αυτό που τον έκανε τόσο σοκαριστικό είναι το γεγονός ότι συμβαίνει τόσο νωρίς στην ταινία, που κατέρριψε την προσδοκία ότι η πρωταγωνίστρια θα επιβιώσει μέχρι το τέλος. Ο Χίτσκοκ (μεγάλος δάσκαλος) κατάφερε να αλλάξει τους κανόνες του κινηματογράφου, αφήνοντάς με άναυδο, αλλά ήμουν 16 όταν είδα το «Ψυχώ» κρυφά από την καμπίνα του προβολατζή θείου μου.
Αργότερα, με σοκάρισε ο θάνατος του ιερέα Καρρά στον «Εξορκιστή» (1973) του Γουίλιαμ Φρίντκιν, που είναι πραγματικά συγκλονιστικός, τόσο από το πολυσχιδές σενάριο, όσο και για τον βαθύτερο συμβολισμό του (case study, που λέω εγώ). Ο πατήρ Καρράς, γεμάτος ενοχές και αμφιβολίες για την πίστη του, κάνει μια πράξη απόλυτης θυσίας. Παίρνει τον δαίμονα μέσα του και επιλέγει να πεθάνει, πηδώντας από το παράθυρο, για να σώσει την ψυχή του κοριτσιού. Είναι ένας θάνατος που έχει βαρύ συναισθηματικό φορτίο. Δεν είναι απλώς μια μάχη ενάντια στο Κακό· είναι και μια λύτρωση για τον ίδιο τον ιερέα. Η σκηνή είναι δυνατή γιατί φέρνει στην επιφάνεια την ανθρώπινη αδυναμία και τη δύναμη της αυτοθυσίας. Ειδικά ο τρόπος που γυρίστηκε δημιουργεί μια εικόνα που μένει χαραγμένη στη μνήμη. Υπάρχει κάτι τόσο βαθύ σε αυτόν τον θάνατο που, ακόμα κι αν δεν πιστεύει κανείς στα θεία, ή στα υπερφυσικά στοιχεία της ιστορίας, νιώθει την ανθρωπιά και την τραγωδία. Είναι μια σκηνή την οποία δύσκολα ξεχνάει κάποιος που πηγαίνει κάθε Κυριακή στην εκκλησία.
Και πολύ αργότερα, ήρθε το «Σε βλέπω» (2004) του Τζέιμς Γουάν. Εκεί να δεις θανάτους… Από τους οποίους δεν ξεχνιέται εκείνος, ενός ψυχικά και σωματικά ταλαιπωρημένου, που πηδάει σε μια πισίνα γεμάτη σύριγγες.
Εκεί, ζεις μια διαφορετικού τύπου φρίκη, η οποία έγκειται στην απτή αηδία και τον πόνο που προκαλεί η ιδέα να βουτήξει κάποιος σε μια πισίνα γεμάτη σύριγγες. Δεν βασίζεται μόνο στη σωματική φρίκη, αλλά και στον ψυχολογικό τρόμο της παγίδευσης και της απελπισίας. Ένα χαρακτηριστικό που υπάρχει σε όλο το franchise του «Σε βλέπω». Μια σειρά (οκτώ και βάλε ταινιών;), που παίζει με τους φόβους και τις αντοχές του θεατή.
Επίσης, από συζητήσεις που είχα με νεότερούς μου στο παρελθόν, ένας από τους πιο πολυσυζητημένους είναι και ο θάνατος του Μπόρομιρ στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών: Η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού» (2001) του Πίτερ Τζάκσον. Η σκηνή θεωρήθηκε σοκαριστική, επειδή ο Μπόρομιρ, που είχε δείξει αδυναμίες και είχε υποκύψει στον πειρασμό του Δαχτυλιδιού, θυσιάζεται ηρωικά για να προστατεύσει τους συντρόφους του. Η μουσική επένδυση, η ερμηνεία του Σον Μπιν και η τραγική του λύτρωση κάνουν αξέχαστο εκείνο τον θάνατο. Προσωπικά, από το franchise «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών», δεν θυμάμαι λεπτομέρειες, ούτε θανάτους. Τα κατάπιε όλα το υπερσενάριο και το υπερθέαμα.
Στα προαναφερθέντα λοιπόν, ταινίες όπως ο «Εξορκιστής» ή το «Ψυχώ» ανήκουν σε μια εποχή που το σοκ από την ωμότητα των σκηνών ή ο αιφνιδιασμός, ήταν κάτι πρωτόγνωρο για το κοινό. Από την άλλη, μεταγενέστερες ταινίες όπως το «Σε βλέπω» ανέβασαν τη φρίκη σε άλλο -πιο γραφικό- επίπεδο και συχνά οι σκηνές θανάτων έχασαν κάτι από τη συναισθηματική τους απήχηση.
Για να κλείσω, η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για τεράστιο θέμα. Διότι οι κινηματογραφικοί θάνατοι συνδέονται με τον τρόπο που οι ταινίες μας κάνουν να νιώθουμε και να θυμόμαστε συγκεκριμένες στιγμές. Από τη θυσία μέχρι την προδοσία, από το σοκ μέχρι τη λύτρωση. Πρόκειται για σκηνές που συχνά καθορίζουν ολόκληρη την αφήγηση και αποκτά ενδιαφέρον το πώς διαφορετικοί δημιουργοί ή εποχές διαχειρίστηκαν τέτοιες σκηνές καθώς και το πώς διαφορετικές γενιές θυμούνται αυτές τις σκηνές, ανάλογα με το τι τους είχε συγκλονίσει περισσότερο την εποχή που τις είδαν.
Γιατί δεν μας άφησε ο Γιάννης, να αναλύσουμε λίγο την απάντησή μας; Ανησύχησε, μη τυχόν και το σόσιαλ μίντιουμ του κόψει την ερώτηση και τις απαντήσεις, λόγω του θέματος; Ή δεν ήθελε να διευρυνθεί το θέμα; Διότι υπάρχουν αρκετοί κινηματογραφικοί θάνατοι, οι οποίοι έχουν σοκάρει πολλούς θεατές λόγω της απροσδόκητης φύσης τους, ή του συναισθηματικού τους αντίκτυπου. Πού να ξέρεις κανείς; Εγώ άρχισα να το ψάχνω πολύ νωρίς.
Πρώτα, με είχε σοκάρει ο θάνατος της Τζάνετ Λι στο ντους στο «Ψυχώ» (1960) του Χίτσκοκ, που παρέμεινε και εμβληματικός. Εκτός από τη βίαιη φύση του, αυτό που τον έκανε τόσο σοκαριστικό είναι το γεγονός ότι συμβαίνει τόσο νωρίς στην ταινία, που κατέρριψε την προσδοκία ότι η πρωταγωνίστρια θα επιβιώσει μέχρι το τέλος. Ο Χίτσκοκ (μεγάλος δάσκαλος) κατάφερε να αλλάξει τους κανόνες του κινηματογράφου, αφήνοντάς με άναυδο, αλλά ήμουν 16 όταν είδα το «Ψυχώ» κρυφά από την καμπίνα του προβολατζή θείου μου.
Αργότερα, με σοκάρισε ο θάνατος του ιερέα Καρρά στον «Εξορκιστή» (1973) του Γουίλιαμ Φρίντκιν, που είναι πραγματικά συγκλονιστικός, τόσο από το πολυσχιδές σενάριο, όσο και για τον βαθύτερο συμβολισμό του (case study, που λέω εγώ). Ο πατήρ Καρράς, γεμάτος ενοχές και αμφιβολίες για την πίστη του, κάνει μια πράξη απόλυτης θυσίας. Παίρνει τον δαίμονα μέσα του και επιλέγει να πεθάνει, πηδώντας από το παράθυρο, για να σώσει την ψυχή του κοριτσιού. Είναι ένας θάνατος που έχει βαρύ συναισθηματικό φορτίο. Δεν είναι απλώς μια μάχη ενάντια στο Κακό· είναι και μια λύτρωση για τον ίδιο τον ιερέα. Η σκηνή είναι δυνατή γιατί φέρνει στην επιφάνεια την ανθρώπινη αδυναμία και τη δύναμη της αυτοθυσίας. Ειδικά ο τρόπος που γυρίστηκε δημιουργεί μια εικόνα που μένει χαραγμένη στη μνήμη. Υπάρχει κάτι τόσο βαθύ σε αυτόν τον θάνατο που, ακόμα κι αν δεν πιστεύει κανείς στα θεία, ή στα υπερφυσικά στοιχεία της ιστορίας, νιώθει την ανθρωπιά και την τραγωδία. Είναι μια σκηνή την οποία δύσκολα ξεχνάει κάποιος που πηγαίνει κάθε Κυριακή στην εκκλησία.
Και πολύ αργότερα, ήρθε το «Σε βλέπω» (2004) του Τζέιμς Γουάν. Εκεί να δεις θανάτους… Από τους οποίους δεν ξεχνιέται εκείνος, ενός ψυχικά και σωματικά ταλαιπωρημένου, που πηδάει σε μια πισίνα γεμάτη σύριγγες.
Εκεί, ζεις μια διαφορετικού τύπου φρίκη, η οποία έγκειται στην απτή αηδία και τον πόνο που προκαλεί η ιδέα να βουτήξει κάποιος σε μια πισίνα γεμάτη σύριγγες. Δεν βασίζεται μόνο στη σωματική φρίκη, αλλά και στον ψυχολογικό τρόμο της παγίδευσης και της απελπισίας. Ένα χαρακτηριστικό που υπάρχει σε όλο το franchise του «Σε βλέπω». Μια σειρά (οκτώ και βάλε ταινιών;), που παίζει με τους φόβους και τις αντοχές του θεατή.
Επίσης, από συζητήσεις που είχα με νεότερούς μου στο παρελθόν, ένας από τους πιο πολυσυζητημένους είναι και ο θάνατος του Μπόρομιρ στον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών: Η Συντροφιά του Δαχτυλιδιού» (2001) του Πίτερ Τζάκσον. Η σκηνή θεωρήθηκε σοκαριστική, επειδή ο Μπόρομιρ, που είχε δείξει αδυναμίες και είχε υποκύψει στον πειρασμό του Δαχτυλιδιού, θυσιάζεται ηρωικά για να προστατεύσει τους συντρόφους του. Η μουσική επένδυση, η ερμηνεία του Σον Μπιν και η τραγική του λύτρωση κάνουν αξέχαστο εκείνο τον θάνατο. Προσωπικά, από το franchise «Ο Άρχοντας των Δαχτυλιδιών», δεν θυμάμαι λεπτομέρειες, ούτε θανάτους. Τα κατάπιε όλα το υπερσενάριο και το υπερθέαμα.
Στα προαναφερθέντα λοιπόν, ταινίες όπως ο «Εξορκιστής» ή το «Ψυχώ» ανήκουν σε μια εποχή που το σοκ από την ωμότητα των σκηνών ή ο αιφνιδιασμός, ήταν κάτι πρωτόγνωρο για το κοινό. Από την άλλη, μεταγενέστερες ταινίες όπως το «Σε βλέπω» ανέβασαν τη φρίκη σε άλλο -πιο γραφικό- επίπεδο και συχνά οι σκηνές θανάτων έχασαν κάτι από τη συναισθηματική τους απήχηση.
Για να κλείσω, η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για τεράστιο θέμα. Διότι οι κινηματογραφικοί θάνατοι συνδέονται με τον τρόπο που οι ταινίες μας κάνουν να νιώθουμε και να θυμόμαστε συγκεκριμένες στιγμές. Από τη θυσία μέχρι την προδοσία, από το σοκ μέχρι τη λύτρωση. Πρόκειται για σκηνές που συχνά καθορίζουν ολόκληρη την αφήγηση και αποκτά ενδιαφέρον το πώς διαφορετικοί δημιουργοί ή εποχές διαχειρίστηκαν τέτοιες σκηνές καθώς και το πώς διαφορετικές γενιές θυμούνται αυτές τις σκηνές, ανάλογα με το τι τους είχε συγκλονίσει περισσότερο την εποχή που τις είδαν.