Πρόσφατα, η ταινία «Οι παρείσακτοι» (Les indesirables, 2023) του Ladj Ly, παρόλο που χαρακτηρίζεται ως «ένα δυνατό δράμα για τη στεγαστική κρίση», εντούτοις στο βάθος θίγει το θέμα της μετανάστευσης στη Γαλλία. Σε κάποια στιγμή της ταινίας μια «ανεπιθύμητη» (κατά το γαλλικό τίτλο) λέει: «Είμαστε τυχεροί που ήρθαμε στη Γαλλία» και παίρνει την απάντηση από την κόρη της: «Εδώ δεν είναι Γαλλία, εδώ μένουν μόνο ξένοι». Ζουν σε μια γειτονιά, στην οποία οι Γάλλοι βλέπουν «ευκαιρίες ανάπτυξης», αλλά στα σχέδιά τους στέκεται εμπόδιο μια νεαρή Γαλλίδα με καταγωγή από το Μάλι, η οποία αγωνίζεται ενάντια στον «αστικό εξευγενισμό» και αρνείται να δει την οικογένειά της να διώχνεται από τη γειτονιά όπου μεγάλωσε.
Πρόκειται για μια ταινία που έμμεσα αναδεικνύει την ανθρώπινη διάσταση της μετανάστευσης, την προσωπική εμπειρία των μεταναστών, που αν και ευπρόσδεκτοι από τη γαλλική κοινωνία, άθελά τους δημιουργούν πρόβλημα υπερπληθυσμού, τον οποίο το κράτος και η τοπική αυτοδιοίκηση δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν, ή προσπαθούν να το λύσουν οδηγούμενοι από άλλα συμφέροντα και οδηγούνται σε απρόβλεπτες συνέπειες.
Το μεταναστευτικό/προσφυγικό πρόβλημα αποτελεί ένα από τα πιο κρίσιμα και επίκαιρα θέματα της εποχής μας, και ο σύγχρονος κινηματογράφος παίζει σημαντικό ρόλο στην ανάδειξή του. Έτσι, οι ταινίες παρουσιάζουν τη μετανάστευση, πότε ως κύριο θέμα και πότε ως δευτερεύον, αναδεικνύοντας με τον τρόπο αυτό τις κοινωνικές, πολιτικές και προσωπικές διαστάσεις αυτού του φαινομένου.
Σ’ αυτό το πλαίσιο, υπάρχουν ταινίες που παρουσιάζουν τους «ανεπιθύμητους» από πολλές οπτικές γωνίες, όπως για παράδειγμα, «Η υπόσχεση» (La Promesse, 1996) των αδερφών Jean-Pierre και Luc Dardenne παρουσιάζει την εκμετάλλευση των προσφύγων που έχουν «τακτοποιηθεί» χωρίς έγγραφα (στην ταινία, ένας πατέρας χρησιμοποιεί τον γιο του για ανελέητη διακίνηση και εκμετάλλευση μεταναστών χωρίς έγγραφα, αλλά όταν ένας από τους μετανάστες σκοτώνεται, ο γιός αισθάνεται ενοχές και θέλει να φροντίσει την οικογένεια του νεκρού παρά τις εντολές του πατέρα του). Όπως επίσης και η ταινία «Χωρίς όνομα» (Sin Nombre, 2009) του Cary Joji Fukunaga που απεικονίζει την επικίνδυνη διαδρομή της μετανάστευσης από τη Λατινική Αμερική στις ΗΠΑ στο οποίο δύο άτομα διαφορετικών επιδιώξεων (ένα νεαρό κορίτσι με όνειρα από την Ονδούρα και ένας Μεξικανός γκάνγκστερ ενώνονται σε ένα περιπετειώδες ταξίδι πέρα από τα σύνορα των ΗΠΑ). Αυτές είναι ταινίες που δεν προσφέρουν μόνο ρεαλιστικές απεικονίσεις των δυσκολιών, αλλά επιδιώκουν να δημιουργήσουν συναισθηματικούς δεσμούς ανάμεσα στους πρωταγωνιστές και ενσυναίσθηση στους θεατές.
Σ’ αυτές, συγκαταλέγεται και η ταινία «Mediterranea» (2015) του Jonas Carpignano, που απεικονίζει την πορεία δύο προσφύγων από την Αφρική στην Ιταλία και την αντιμετώπισή τους από τις αρχές και την κοινωνία. Η ένταση ανάμεσα στην ενσωμάτωση και τον ρατσισμό, καθώς και η ανάγκη για ανθρωπιστική προσέγγιση, είναι τα βασικά μηνύματα που προβάλλονται. Όπως επίσης και η παραμυθένια «Εγώ, καπετάνιος» (Io Capitano, 2023) του Matteo Garrone που αφηγείται το περιπετειώδες -και σουρεαλιστικό- ταξίδι δύο μικρών αγοριών, που αν και ευημερούσαν στο χωριό τους, εγκατάλειψαν το Ντακάρ για να μεταναστεύσουν στην Ευρώπη, προκειμένου να αναδειχθούν στο χώρο της μουσικής.
Μέσα από αυτές τις ταινίες, αποτυπώνονται οι συγκρούσεις ανάμεσα στην ελπίδα για ένα καλύτερο μέλλον και την πραγματικότητα που αντιμετωπίζουν οι πρόσφυγες από την εκμετάλλευση κατά τη διακίνηση, αλλά και οι μετανάστες κατά την υποδοχή στις νέες τους πατρίδες.
Δεν μπορώ να μην αναφερθώ, επίσης, στα ντοκιμαντέρ, που αποτελούν έναν πολύτιμο τρόπο καταγραφής της πραγματικότητας και να μη φέρω ως παράδειγμα την «Ανθρώπινη ροή» (Human Flow, 2017). Ένα εξαιρετικό ντοκιμαντέρ του Ai Weiwei, που αναφέρεται στην παγκόσμια προσφυγική κρίση, προσφέροντάς μας εικόνες από διαφορετικές χώρες και καταστάσεις. Μέσα από τη ρεαλιστική του προσέγγιση, τονίζει την κλίμακα και την ανθρωπιστική πλευρά της μετανάστευσης, προσκαλώντας το κοινό να προβληματιστεί βαθύτερα.
Τέλος, δεν μπορώ να κλείσω το σημείωμα χωρίς να αναφέρω ότι ένας άλλος ενδιαφέρον τρόπος, με τον οποίο προσεγγίζεται το θέμα, είναι και το είδος της επιστημονικής φαντασίας με το οποίο οι ταινίες χρησιμοποιούν την αλληγορία για να σχολιάσουν άμεσα, ή έμμεσα, την πολιτική κρίση και την απανθρωποποίηση των προσφύγων, όπως για παράδειγμα η ταινία «Τα παιδιά των ανθρώπων» (Children of Men) του Alfonso Cuarón, η οποία γυρισμένη το 2006 μας παρουσιάζει το δυστοπικό μέλλον της μετανάστευσης στο έτος 2027 με εικόνες προσφύγων σε κλουβιά που κυριολεκτικά συγκλονίζουν, ή όπως το «Elysium» (2013) του Neill Blomkamp, στο οποίο το έτος 2154 οι πολύ πλούσιοι ευημερούν σε έναν ανθρωπογενή διαστημικό σταθμό, ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός ζει στην εξαθλίωση στην ερειπωμένη Γη και αγωνίζεται για μια θέση στον παράδεισο της Ελίζιουμ. Μια ταινία, που με φόντο την ανισότητα μεταξύ των πλουσίων και των φτωχών, τονίζει τη βασικότερη αιτία της μετανάστευσης.
Τέλος, αξίζει να αναφερθεί και η «υπερβολική», αλλά εξόχως αλληγορική (για την κοινωνική αδικία και την αποξένωση που βιώνουν οι μετανάστες) ταινία επιστημονικής φαντασίας με τίτλο «District 9» (2009) του Neill Blomkamp στην οποία το 1982, ένα τεράστιο αστρικό πλοίο που εμφανίστηκε πάνω από το Γιοχάνεσμπουργκ της Νότιας Αφρικής μετέφερε έναν πληθυσμό εξωγήινων, τους οποίους οι άνθρωποι εγκατέστησαν σε καταυλισμό υποδοχής με τις καλύτερες των προθέσεων. Όμως μετά από χρόνια (το 2010) η αρχική υποδοχή από τον ανθρώπινο πληθυσμό έχει ξεθωριάσει. Ο προσφυγικός καταυλισμός των εξωγήινων έχει υποβαθμιστεί σε στρατιωτικοποιημένο γκέτο (που ονομάζεται District 9), όπου βρίσκονται περιορισμένοι και σε άθλια κατάσταση. Και δεν φτάνει αυτό, μια εταιρεία, η Multi-National United, έχει αναλάβει με συμβόλαιο να εκδιώξει βίαια τους εξωγήινους για «ειδικά συμφέροντα».
Συμπερασματικά, το σύγχρονο σινεμά αναδεικνύει το μεταναστευτικό / προσφυγικό πρόβλημα όχι μόνο ως ένα πολιτικό (και διακρατικό) ζήτημα, αλλά και ως μια βαθιά ανθρώπινη κατάσταση που αγγίζει τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων παγκοσμίως. Μέσα από διαφορετικά είδη ταινιών, από δράματα μέχρι επιστημονική φαντασία, προβάλλονται οι πολλές και ποικίλες πτυχές του φαινομένου, βοηθώντας στην κατανόηση και τη συζήτηση ενός από τα πιο φλέγοντα ζητήματα της εποχής μας, δίνοντας φωνή στους ανθρώπους που επηρεάζονται από αυτό και παράλληλα προωθώντας τον διάλογο γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα, την εθνική ταυτότητα και την έννοια της αλληλεγγύης. (Άρθρο μου στην Αμαρυσία 27/9/2024 που αναδημοσιεύτηκε στο site της Πανελλήνιας Ένωσης Κριτικών Κινηματογράφου)