Με αφορμή την ταινία του Τζόσουα Τζον Μίλερ «Ο εξορκισμός» (The exorcism), που προβάλλεται αυτές τις μέρες και έχοντας στο μυαλό μου τον πρώτο διδάξαντα «Εξορκιστή» (1973) του Γουίλιαμ Φρίντκιν, που είναι η μοναδική ταινία που με τρόμαξε πραγματικά, πριν πολλά χρόνια -και δεν θέλω να την ξαναδώ- κάθισα και σκέφτηκα πώς ο υπερφυσικός τρόμος έχει καταφέρει να είναι ένα από τα πιο διαχρονικά και δημοφιλή είδη κινηματογράφου.
Ένα είδος που συνδυάζει τα στοιχεία του τρόμου -όχι από ανθρώπινη συμπεριφορά- με το μεταφυσικό, προσφέροντας ιστορίες με πνεύματα, φαντάσματα, δαιμονικές οντότητες (που είναι και η πιο σύγχρονη έκφραση), μαγεία και άλλα ανεξήγητα φαινόμενα. Και όλα αυτά -να σκεφτείτε- από τις απαρχές του σινεμά, όταν δεν υπήρχε το CGI να δίνει ρεαλισμό στην εικόνα και να «τρομάζει» πιο εύκολα τους θεατές.
Όλοι θυμούνται τις πρώτες ταινίες τρόμου (και τον γερμανικό εξπρεσιονισμό), όπως το Εργαστήριο του Δρ. Καλιγκάρι (1920) και το Νοσφεράτου (1922) που για να τρομάξουν τους αδαείς -τότε- θεατές και για να δημιουργήσουν μια αίσθηση του φόβου και του υπερφυσικού τρόμου, χρησιμοποίησαν σκοτεινές, παραμορφωμένες εικόνες και φωτοσκιάσεις.
Επίσης, κανείς δεν ξεχνάει τη Χρυσή Εποχή του Χόλιγουντ όταν τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 εμφανίστηκαν στην οθόνη κλασικά τέρατα, όπως ο Δράκουλας, ο Φρανκενστάιν, η Μούμια και ο Λυκάνθρωπος. Ταινίες που συχνά συνδύαζαν το υπερφυσικό, με τους θρύλους, την ιστορία και τον επιστημονικό τρόμο. (Θυμάμαι, ήμουν 12 χρονών όταν διάβασα το Δράκουλα του Αβραάμ Στόουκερ -όπως το έγραφαν τότε- που συνδύαζε θρύλο και ιστορική πραγματικότητα και παρόλο που είχα τρομάξει πολύ το ολοκλήρωσα, όμως αυτό δεν σας ενδιαφέρει).
Μέχρι που φτάσαμε στη Μοντέρνα Εποχή, με ταινίες που εξερεύνησαν την έννοια του δαιμονικού και του μεταφυσικού, όπως Ο Εξορκιστής (1973) που προανέφερα, Η Προφητεία (1976), αλλά και το Poltergeist (1982), που καθόρισαν το σύγχρονο υπερφυσικό τρόμο. Η τελευταία μάλιστα χρησιμοποιώντας ειδικά εφέ και σύγχρονες τεχνικές αφήγησης, ενώ άλλες πολύ αργότερα, όπως Το Κάλεσμα (2013), μιμούμενες τον Εξορκιστή διεύρυναν τον τομέα του υπερφυσικού τρόμου, με το είδος της «κατοχής ενός αθώου σώματος από δαιμονική οντότητα». Αυτές μάλιστα, συχνά βασίζονται όπως ισχυρίζονται σε πραγματικές ιστορίες, ή μαρτυρίες, προσθέτοντας μια αίσθηση αυθεντικότητας. Εκεί να δείτε ανατριχίλες.
Την ίδια εποχή, εμφανίζονται και οι πιο σοφιστικέ ταινίες του είδους, οι οποίες εστιάζουν σε επαφές με τον κόσμο των πνευμάτων, δημιουργώντας έναν υποβόσκοντα τρόμο που βασίζεται περισσότερο στην αβεβαιότητα, παρά στην εμφάνιση τεράτων ή την μεταμόρφωση φυσιολογικών ατόμων. Οι σκεπτικιστές βρήκαν αυτό που ήθελαν σε ταινίες όπως: Η Έκτη Αίσθηση (1999) του Μ.Ν. Σάιμαλαν και Οι Άλλοι (2001) του Αλεχάντρο Αμενάμπαρ, όπου δεν ξέρεις ποιοι είναι φαντάσματα και ποιοι πραγματικοί άνθρωποι. Εδώ, μπαίνει και το στοιχείο της αλληγορίας, αλλά θα το «ξεχειλώσω» το θέμα.
Ήταν τόσο γοητευτική αυτή η θεματική επέκταση, τόσο ελκυστικό αυτό το είδος τρόμου, που οι παραγωγοί το προχώρησαν ακόμα παραπέρα και δημιούργησαν ταινίες με Κατάρες και Μαγεία, που εξερευνούν την ιδέα των στοιχειωμένων αντικειμένων ή καταραμένων ανθρώπων, συνδυάζοντας έτσι τον τρόμο με συνηθισμένες καταστάσεις γύρω μας, στο σπίτι, το γραφείο ή στο δάσος που πάμε για πεζοπορία. Πλούσιες πηγές, που διαθέτουν δωρεάν ιδέες σε ευρηματικούς σεναριογράφους. Μου ήρθαν στο μυαλό, η ταινία Σήμα Κινδύνου (The Ring, 2002) και η Μέχρι την Κόλαση (Drag Me to Hell, 2009) και για να αναφέρω κάτι πιο πρόσφατο: η ταινία Παρατηρητές (2024) της Ισάνα, θυγατέρας του Μ.Ν. Σάιμαλαν.
Βλέπετε, όσο προχωρά η τεχνολογία, η δημιουργία έντονης, ανατριχιαστικής ατμόσφαιρας (που είναι κλειδί για τον υπερφυσικό τρόμο) γίνεται ακόμα πιο εύκολη. Από τα πρωτόγονα εφέ του ’20 και τα πρακτικά εφέ της δεκαετίας του ‘70, που ο τρόμος βασιζόταν στη χρήση φωτισμού, σκιάσεων και ήχου, έχουμε φτάσει στην τεχνική CGI (Computer Generated Imagery), που κατασκευάζει ό,τι της ζητηθεί, από γοτθικούς πύργους με περίεργους οικοδεσπότες, μέχρι φαντάσματα, πνεύματα, τηλεκίνηση. Τα πάντα.
Συμπερασματικά, θέλω να πω ότι ο κινηματογράφος θα είναι πάντα εδώ και θα μας προσφέρει έναν μοναδικό τρόπο να εξερευνούμε τους φόβους που δεν μπορούμε να εξηγήσουμε ή να ελέγξουμε, καθώς και να βιώνουμε μέσω της μεγάλης οθόνης τις σκοτεινές γωνίες της φαντασίας μας.
Που είναι αστείρευτη, τελικά.