Με αφορμή την ταινία «Ξημερώνει» του Μαρσέλ Καρνέ που κυκλοφόρησε σε αποκατεστημένη επανέκδοση και αφού σε προηγούμενο τεύχος είχα αναφερθεί στα κύρια χαρακτηριστικά του Film Noir, έψαξα το αρχείο μου με ταινίες που έχω δει και σας παρουσιάζω 15 αντιπροσωπευτικές του είδους (με σειρά παραγωγής) μέχρι το 1960:
Ο δράκος του Ντίσελντορφ (M - 1931)
Πρόκειται για ταινία σταθμό του γερμανικού εξπρεσιονισμού, η οποία μάλιστα ψηφίστηκε ως η σημαντικότερη γερμανική ταινία όλων των εποχών (Ένωση Γερμανικών Ταινιοθηκών). Σε σκηνοθεσία του Fritz Lang και πρωταγωνιστή τον καταπληκτικό Πίτερ Λόρε, μπορώ να πω ότι είναι η πρώτη ταινία που αναφέρεται σε serial killer. Το «Μ», βασίζει την υπόθεσή του στην υπόθεση του γερμανού σίριαλ κίλερ Πέτερ Κούρτεν, που έδρασε τη δεκαετία του ’20, αν και ο Λανγκ έλεγε ότι η ταινία αντλεί στοιχεία και από διάφορους άλλους δολοφόνους που απασχολούσαν τότε τη Γερμανία. Πάντως, δεν μπορούμε να αποφύγουμε το κοινωνικό σχόλιο του φιλμ για μια χώρα που βυθιζόταν σταδιακά στην παρακμή, με τελευταίο στάδιο αυτό του ναζισμού.
Ξημερώνει (Le jour se lève - 1939)
Πρωτοπόρα σ’ αυτό το είδος, έχω ήδη γράψει ότι αναφέρεται σε έναν άντρα (Ζαν Γκαμπέν) που μόλις έχει σκοτώσει κάποιον κλειδώνεται στο δωμάτιό του περικυκλωμένος από αστυνομικούς και εμείς βλέπουμε σε flashback τι τον οδήγησε ως εκεί. Μέσα από τα πλάνα του Καρνέ, παρελαύνει ο κόσμος της εργατιάς και του τίμιου χρήματος, αλλά και της νύχτας που κρύβει όλα τα παράξενα. Περιγράφονται με ευαισθησία οι έρωτες που αναπτύσσονται αλλά και οι λυκοφιλίες, μεταξύ των ανθρώπων του θεάματος.
Το γεράκι της Μάλτας (The Maltese falcon – 1941)
Κλασσικό φιλμ με αφήγηση off, το ντετέκτιβ, τη μοιραία γυναίκα, την ασπρόμαυρη φωτογραφία με τις έντονες φωτοσκιάσεις, το αίνιγμα «ποιος έκανε το φόνο» και ανατροπές. Η αφήγηση είναι στρωτή, ο μοναχικός ντετέκτιβ, ψυχρός και κυνικός επαγγελματίας, ασυγκίνητος συναισθηματικά, βίαιος αν χρειαστεί και ψύχραιμος απέναντι στις καταστάσεις. Η ατμόσφαιρα όσο χρειάζεται μυστηριώδης, το σενάριο οικονομικό και οι διάλογοι σύντομοι, κοφτοί, Είχε τρεις υποψηφιότητες για Όσκαρ Φωτογραφίας, Σεναρίου και Β΄ Αντρικού Ρόλου. Ο Σαμ Σπέιντ ψάχνει για το δολοφόνο του συνεταίρου του, που ερευνούσε για κάποιον άντρα κατ’ εντολή μιας όμορφης γυναίκας, η οποία όμως έχει δηλώσει ψεύτικο όνομα. Οι έρευνές του τον οδηγούν σε τρεις τύπους, που αναζητούν το μυθικό «Γεράκι της Μάλτας», αλλά και σε έναν ακόμα φόνο.
Καζαμπλάνκα (Casablanka - 1942)
Μια μεγάλη ερωτική ιστορία με φόντο τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την κατασκοπία της εποχής. Ο Μάικλ Κέρτις ανακατεύει σε σωστές δόσεις το δράμα, το χιούμορ και την ίντριγκα, δημιουργώντας ένα σφιχτοδεμένο σύνολο. Είναι γυρισμένη με εκπληκτική ασπρόμαυρη φωτογραφία και διαθέτει δυο πολύ καλές ερμηνείες από το αξέχαστο ζευγάρι Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ (ως αποτραβηγμένος Ρικ) και Ίνγκριτ Μπέργκμαν (η μοιραία γι’ αυτόν γυναίκα). Πρόκειται για περιπέτεια με αίσθημα, κατασκοπία, κοινωνικό-πολιτικό σχόλιο και μπόλικα διλλήματα.
Διπλή Ταυτότητα (Double Indemnity - 1944)
Γνωστό και ως «Κολασμένη αγάπη». Πρόκειται για ένα από τα πρώτα φιλμ νουάρ της εποχής, το οποίο και απόσπασε επτά υποψηφιότητες για Όσκαρ. Θεωρείται το φιλμ, το οποίο ουσιαστικά όρισε το συγκεκριμένο είδος, έχοντας όλα εκείνα τα στοιχεία, που οι επόμενες ταινίες ακολούθησαν πιστά ως προϋποθέσεις. Ο Μπίλι Γουάιλντερ σκηνοθετεί ένα απόλυτα σκοτεινό, ατμοσφαιρικό και απαισιόδοξο δραματικό θρίλερ της κλασικής χολιγουντιανής περιόδου, αναφερόμενος σε έναν ασφαλιστή που ερωτεύεται μια παντρεμένη και μπλέκει σε μια υπόθεση φόνου και ασφαλιστικής απάτης με απρόβλεπτες συνέπειες.
Τζίλντα (Gilda – 1946)
Κλασσική, σε σκηνοθεσία Τσαρλς Βίντορ. Πρωταγωνιστές της ταινίας είναι ο Γκλεν Φορντ κι η Ρίτα Χέιγουορθ, που εμφανίζεται στον ομώνυμο ρόλο ως μια από τις διασημότερες «μοιραίες» στην ιστορία του κινηματογράφου. Τζόγος, εξωσυζυγικές σχέσεις και κόσμος της νύχτας, σε ένα εκρηκτικό μίγμα δίνονται μέσα από την ονειρική φωτογραφία του Ρούντολφ Ματέ (σκηνοθέτη αργότερα) και τα κοστούμια της Χέιγουορθ, ενώ δεν ξεχνιούνται τα τραγούδια Put the Blame on Me και Amado Mio. Η ταινία διαγωνίστηκε στο 1ο Φεστιβάλ των Καννών το 1946.
Πάθος και αίμα (The Big Sleep - 1946)
Δημιούργησε το θρύλο του ζευγαριού Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ – Λορίν Μπακόλ και καθιέρωσε τον Μπόγκαρτ ως Φίλιπ Μάρλοου, στον οποίο ένας απόστρατος ταγματάρχης αναθέτει να εξουδετερώσει έναν εκβιαστή, που έχει στην κατοχή του φωτογραφίες της κόρης του Κάρμεν. Ο Μάρλοου το ψάχνει, για να διαπιστώσει ότι έχει πέσει θύμα πλεκτάνης. Δεξιοτεχνικά γυρισμένο, ατμοσφαιρικό, ακολουθεί το ρυθμό του βιβλίου και διαθέτει όλα τα στοιχεία του είδους. Εκβιαστές, πορνογράφους, δολοφόνους, κακομαθημένα πλουσιοκόριτσα, ναρκομανείς και νυμφομανή κορίτσια.
Η κυρία από την Σαγκάη (The lady from Shanghai – 1947)
Του γνωστού Όρσον Γουέλες μια σε πρώτο πρόσωπο, κυνική αφήγηση ενός ανθρώπου, ο οποίος αρνείται να προδώσει το ερωτικό του πάθος κι ένα σκοτεινό υπαρξιακό φιλμ με σχεδόν σουρεαλιστικά στοιχεία και μια εξαιρετική κορύφωση προς το τέλος. Ο μοναχικός Μάικλ Ο’Χάρα σαγηνεύεται από τη femme fatal Έλσα Μπάνιστερ (την υποδύεται η Ρίτα Χέιγουορθ). Μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα, ο παθιασμένος αυτός ναυτικός θα πιαστεί στον ιστό που έχουν πλέξει προσεκτικά γύρω του οι άνθρωποι που τον περιβάλλουν.
Ο τρίτος άνθρωπος (1949 - The third man)
Ένα κατασκοπευτικό θρίλερ μυστηρίου του Κάρολ Ριντ, σκοτεινό, με μπαρόκ ατμόσφαιρα, εξαιρετικά καλή ασπρόμαυρη φωτογραφία που διαθέτει ένα εξίσου ατμοσφαιρικό μουσικό θέμα του Αντόν Καράς. Ένας Αμερικανός συγγραφέας (Τζόζεφ Κότεν) καταφθάνει λίγο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην κατεχόμενη από τις τρεις μεγάλες δυνάμεις Βιέννη, προκειμένου να βρει ένα φίλο του, τον Χάρι Λάιμ (Όρσον Γουέλες). Εκεί θα μάθει ότι ο φίλος του έχει σκοτωθεί σε δυστύχημα, αλλά δεν θα το πιστέψει και θα ξεκινήσει μόνος του έρευνα για να λύσει το μυστήριο. Στην προσπάθειά του, έρχεται αντιμέτωπος με καταστάσεις που δεν μπορούσε να φαντασθεί.
Η Λεωφόρος της Δύσης (Sunset Boulevard - 1950)
Μια ταινία σε σκηνοθεσία Μπίλι Γουάιλντερ, που ασκεί κριτική στη βιομηχανία του κινηματογράφου και σήμερα θεωρείται ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του αμερικανικού κινηματογράφου. Πρωταγωνιστές είναι ο Γουίλιαμ Χόλντεν στον ρόλο του Τζο Γκίλις, ενός αποτυχημένου σεναριογράφου, η Γκλόρια Σουόνσον στον ρόλο της Νόρμα Ντέσμοντ, μιας πρώην σταρ του βωβού κινηματογράφου που ζει στο δικό της φανταστικό κόσμο κάνοντας όνειρα για μια θριαμβευτική επιστροφή στη μεγάλη οθόνη και ο Έριχ Φον Στρόχαϊμ στον ρόλο του Μαξ Φον Μάγιερλινγκ, πρώην συζύγου και νυν μπάτλερ της Σουόνσον.
Η νύχτα και η πόλη (Night and the city – 1950)
Ο Χάρυ Φάμπιαν (Ρίτσαρντ Γούινμαρκ) θέλει να γίνει σπουδαίος και δεν τον ενδιαφέρει πως θα συγκεντρώσει χρήματα για να το πετύχει. Κλέβει διαρκώς από την κοπέλα του, τη Μαίρη, τραγουδίστρια νυχτερινού κέντρου. Σχεδιάζει να πάρει τον έλεγχο των αγώνων επαγγελματικής πάλης από το Γκριγκόριους, έναν παλαίμαχο παλαιστή. Όταν εκείνος πεθαίνει, θα αποκαλυφθεί το σχέδιο του, με τραγικές συνέπειες. Η ταινία συνδυάζει αριστουργηματικά το φωτισμό του γερμανικού εξπρεσιονισμού και τη φωτογραφία του φιλμ νουάρ από το δεξιοτέχνη σκηνοθέτη Ζυλ Ντασέν, ενώ ο συγκλονιστικός Ρίτσαρντ Γούινμαρκ υποδύεται μια τραγική φιγούρα που κουβαλάει μέσα της μια σκληρή και άδικη μοίρα.
Η μεγάλη κάψα (The big heat - 1953)
Μία από τις πιο βίαιες ταινίες του Φριτζ Λανγκ, πάνω στο μίσος το φόνο και την εκδίκηση, με τον Γκλεν Φορντ στο ρόλο ενός αστυνομικού που μετατρέπει σε προσωπική βεντέτα τον πόλεμό του εναντίον ενός γκάνγκστερ, όταν η γυναίκα του σκοτώνεται από έκρηξη στο παγιδευμένο αυτοκίνητό του. Μένει αξέχαστη και σοκαριστική η σκηνή, κατά την οποία ένας γκάνγκστερ ρίχνει ζεματιστό καφέ και παραμορφώνει το πρόσωπο της Γκλόρια Γκράχαμ. Μάλλον, από τις πρώτες ταινίες, όπου ο αστυνομικός δεν μάχεται στο όνομα της δικαιοσύνης, αλλά της προσωπικής του δικαίωσης.
Φίλησέ με μέχρι θανάτου (Kiss me deadly - 1955)
Σε σκηνοθεσία Ρόμπερ Όλντριτζ η ταινία βασίστηκε στο μυθιστόρημα του Μίκι Σπιλέιν. Ο ντετέκτιβ Μάικ Χάμερ ζει μια περίεργη νύχτα. Ένας ρακένδυτος τύπος του κάνει ωτοστόπ και το επόμενο πράγμα που θυμάται είναι μια επίθεση από ένα αλλόκοτο δίδυμο και ο τύπος του ωτοστόπ νεκρός στο διπλανό κάθισμα. Ο Χάμερ αποφασίζει να βρει την άκρη του νήματος αυτής της παράξενης ιστορίας. Διεθνείς συνωμοσίες, απρόσμενες παγίδες, εφιαλτική καταδίωξη και πλοκή με ανατροπές. Το ψυχροπολεμικό κλίμα της εποχής εκείνης στην Αμερική σκιαγραφείται πολύ εύστοχα.
Ο άρχων του τρόμου (Touch of evil – 1958)
Ο Όρσον Γουέλες, έχοντας στη διάθεση του ένα εκπληκτικό καστ: Τζάνετ Λι, Τσάρλτον Ίστον, Ακίμ Ταμίροφ, Μάρλεν Ντίτριχ και τον ίδιο, μεταφέρει στην μεγάλη οθόνη ένα άγνωστο μυθιστόρημα, δημιουργώντας μία κλασσική αστυνομική περιπέτεια. Σε μια μικρή πόλη στα σύνορα των Ηνωμένων Πολιτειών με το Μεξικό, ο αστυνομικός του τμήματος δίωξης ναρκωτικών (Τσάρλτον Ίστον) και η Αμερικανίδα γυναίκα του (Τζάνετ Λι), γίνονται αυτόπτες μάρτυρες ενός ατυχήματος. Ένα αυτοκίνητο τινάζεται στον αέρα, μέσα στο οποίο βρίσκονταν ο πλούσιος ιδιοκτήτης του και η φιλενάδα του. Μυστήριο, σκοτεινή ατμόσφαιρα, έξυπνοι διάλογοι, φοβερές ερμηνείες και μουσική Χένρι Μαντσίνι.
Έγκλημα στα παρασκήνια (ελληνική, 1960)
Η πρώτη ελληνική του είδους, σε σκηνοθεσία Ντίνου Κατσουρίδη με τους Αλέκο Αλεξανδράκη, Τίτο Βανδή, Χρήστο Τσαγανέα, Ζωρζ Σαρρή, Μάρω Κοντού, Δήμο Σταρένιο και σενάριο του συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων Γιάννη Μαρή. Η γνωστή πρωταγωνίστρια του θεάτρου Ρόζα Δελλή δολοφονείται και ταυτόχρονα ένας από τους ηθοποιούς του θιάσου εξαφανίζεται. Η αστυνομία, με τον επιθεωρητή Μπέκα, αλλά και ο διευθυντής μιας εφημερίδας προσπαθούν να εξιχνιάσουν το έγκλημα. Η ταινία, που ακολουθεί τη συνταγή των αμερικανικών φιλμ νουάρ, τιμήθηκε με δύο βραβεία στο 1ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης 1960.
(Δημοσιεύτηκε 29 Αυγούστου 2016 στην καθημερινή Αμαρυσία)