Η δημοσιογραφία στον κινηματογράφο

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα του Τύπου και την αντίστοιχη της Ελευθερίας του Τύπου (3 Μαΐου), σε όλους εμάς τους φίλους του κινηματογράφου, η πρώτη ταινία που μας έρχεται στο νου είναι η κλασσική πλέον και καταχωρημένη και στις πολιτικές ταινίες «Όλοι οι άνθρωποι του προέδρου» (1974), η οποία πραγματεύεται το γνωστό σκάνδαλο Γουότεργκεϊτ. Η ταινία αυτή είναι ένα ντοκουμέντο πάνω στον τρόπο που δύο δημοσιογράφοι της Washigton Post, ανακάλυψαν και έφεραν στη δημοσιότητα ένα σκάνδαλο υποκλοπών διαλόγων και τηλεφωνημάτων που γίνονταν στο ξενοδοχείο Γουότεργκεϊτ από κρατικές υπηρεσίες, εις βάρος των μελών του Δημοκρατικού κόμματος, στις Η.Π.Α. επί προεδρίας Νίξον.
Αγωνία, πλοκή, μυστήριο, ίντριγκα ήταν τα χαρακτηριστικά της ταινίας αυτής του Αλαν Πάκουλα, με πρωταγωνιστές τον Ρόμπερτ Ρέντφορντ και τον Ντάστιν Χόφμαν, αλλά το κυριότερο χαρακτηριστικό ήταν το γεγονός ότι αυτοί οι δύο πάλευαν για την ενημέρωση της κοινής γνώμης και παρά τις όποιες πιέσεις που δέχθηκαν συνέχισαν τον αγώνα τους μέχρι τη τελική δικαίωσή τους.
Ψάχνοντας τα βιβλία μου και τις προσωπικές μου σημειώσεις, βρήκα πάνω από 100 ταινίες στην ιστορία του κινηματογράφου, που έχουν σαν θέμα τη δημοσιογραφία γενικά. Έτσι, προκειμένου να αποτίσω φόρο τιμής στο επάγγελμα, το «Επάγγελμα: Ρεπόρτερ» (1974), όπως ήταν και ο τίτλος της κορυφαίας ταινίας του Μικελάντζελο Αντονιόνι με τον Τζακ Νίκολσον, (που σ’ εκείνη τη ταινία ενώ κατευθύνεται σ’ ένα μυστηριώδες ραντεβού με κάποιους επαναστάτες, εγκαταλείπεται από τον οδηγό του στη μέση της ερήμου και στη συνέχεια εμπλέκεται σε μία περιπέτεια άνευ προηγουμένου), αποφάσισα να επιλέξω τις χαρακτηριστικότερες ταινίες, που είχαν σαν θέμα τους τη δημοσιογραφία και τη χρησιμοποίησαν για να δημιουργήσουν ένα ντοκουμέντο, ένα δράμα, μία περιπέτεια, ή και μία κωμωδία μέσα από το χώρο της δημοσιογραφίας, έντυπης ή ηλεκτρονικής.
Η ιστορία, βεβαίως, ξεκινά από τη κλασσική ταινία, που χαρακτηρίστηκε ως η καλύτερη ταινία του αιώνα, η οποία γυρίστηκε το 1941 από τον Όρσον Γουέλς με τίτλο «Ο πολίτης Κέιν», με πρωταγωνιστή τον ίδιο και τον Τζόζεφ Κότεν, που υποδύεται τον ερευνητή δημοσιογράφο, ο οποίος με αφορμή τον θάνατο του μεγιστάνα του τύπου Κέιν ψάχνει στο παρελθόν να εξηγήσει τι ακριβώς ήταν, ή σήμαινε, η λέξη “Rosebud” που είχε ψιθυρίσει λίγο πριν πεθάνει ο μεγιστάνας. Μέσα από αναδρομές που κάνει ο σκηνοθέτης μπορούμε να δούμε, τόσο τον τρόπο που ο Κέιν από απλός εφημεριδοπώλης έγινε μεγαλοεκδότης, όσο και τον τρόπο που διεξάγονται οι έρευνες από επίμονους – και διακριτικούς –ρεπόρτερ. Η ταινία θεωρήθηκε κολοσσιαία, όχι μόνο για το θέμα της (λέγεται ότι ήταν βιογραφία του μεγιστάνα του τύπου Χιρστ) και για την τρίωρη διάρκειά της, όσο για το γεγονός ότι πολλές τεχνικές στο γύρισμα χρησιμοποιήθηκαν για πρώτη φορά, ενώ η ασπρόμαυρη φωτογραφία της είναι αριστουργηματική. Για την ιστορία θα αναφέρω ότι είναι η πρώτη ταινία στην ιστορία του κινηματογράφου που δείχνει ταβάνια δωματίων και αιθουσών, διότι μέχρι εκείνη την εποχή από τα ταβάνια των στούντιο κρεμόντουσαν οι προβολείς και τα μικρόφωνα.
Επίμονη δημοσιογράφο όμως, αλλά καθόλου διακριτική, είχε και η ταινία «Ο ηλεκτρικός καβαλάρης» (1979), του Σίντνεϊ Πόλλακ, στην οποία η Τζέιν Φόντα (ως δημοσιογράφος τηλεοπτικού καναλιού) κυνηγώντας την αποκλειστικότητα ακολουθεί κατά πόδας τον Ρόμπερτ Ρέντφορντ στην έρημο, επειδή εκείνος έχει κλέψει ένα καλογυμνασμένο και εκλεκτής ράτσας άλογο με την πρόθεση να το ελευθερώσει για να μη το εκμεταλλεύονται σε διάφορα θεάματα στο Λας Βέγκας. Με κίνδυνο να χάσει τη δουλειά της, αν δεν πετύχει, η Φόντα ακολουθεί και βοηθά τον Ρέντφορντ, ώστε να έχει αποκλειστικά την εικόνα της απελευθέρωσης του αλόγου. Αγάπη προς τον άνθρωπο, το περιβάλλον, τα ζώα αλλά και το επάγγελμα είναι τα έντονα συναισθήματα αυτής της ταινίας που προβλήθηκε μάλιστα προσφάτως και από την τηλεόραση.
Επίμονο –αλλά και κατά κάποιο τρόπο επικίνδυνο- δημοσιογράφο, με δραματικά τα αποτελέσματα της δουλειάς του, είχε και η ταινία «Mad city» (1998), του δικού μας Κώστα Γαβρά, στην οποία ο Ντάστιν Χόφμαν υποδύεται έναν ρεπόρτερ της τηλεόρασης που εκμεταλλεύεται έναν απεγνωσμένο φύλακα μουσείου, ο οποίος μόλις έχει απολυθεί και κρατά ομήρους μέχρι να βρει το δίκιο του. Στη ταινία αυτή φαίνεται καθαρά ότι η απόλυτη ελευθερία της ηλεκτρονικής δημοσιογραφίας και ο έντονος ανταγωνισμός που πηγάζει από αυτή, μπορούν πολλές φορές να οδηγήσουν σε τραγικά αποτελέσματα. Χαρακτηριστικό σ’ αυτή τη ταινία, είναι η ανάδειξη του δραματικού ταλέντου του Τζον Τραβόλτα, που μέχρι τότε τον είχαμε συνηθίσει σε χλιαρούς και ρομαντικούς ρόλους.
Σε παρένθεση αναφέρεται, ότι την ίδια χρονιά με το «Mad city» είχαμε και το «Ο πρόεδρος, ένα σκάνδαλο και ένας πόλεμος» του Μπάρι Λέβινσον, πάλι με τον Ντάστιν Χόφμαν, στην οποία σατιρίζεται ένα ολόκληρο πολιτικό σύστημα, αλλά μέσα από την ταινία φαίνεται η παντοδυναμία του τύπου στο να «κατασκευάζει» μέσα από τα δελτία ειδήσεων έναν πόλεμο, προκειμένου να αποσπάσει τη προσοχή ενός ολόκληρου λαού από τον έρωτα ενός προέδρου με μια δεκαεξάχρονη.
Μεταξύ αστείου και σοβαρού, επίσης, βλέπουμε πως λειτουργεί μία εφημερίδα και στη ταινία «Η πρώτη σελίδα», η οποία μάλιστα έχει γυριστεί δύο φορές. Η πρώτη το 1931 από τον Λιούϊς Μάιλστοουν και η δεύτερη το 1974, που μας είναι και πιο γνωστή, από τον Μπίλι Γουάιλντερ με τον Τζακ Λέμον και τον Γουόλτερ Ματάου στους ρόλους του ρεπόρτερ και του ιδιοκτήτη μιας εφημερίδας, οι οποίοι μάλιστα βρίσκονται σε συνεχή διαμάχη.
Για το μέχρι ποίου σημείου μπορεί να φτάσει ένας δημοσιογράφος στην άσκηση του καθήκοντος υπάρχουν αρκετές ταινίες των οποίων τα θέματα είναι παρμένα από την σκληρή πραγματικότητα. Το 1981 και πάλι ο Σίντνεϋ Πόλλακ, ευαίσθητος πάντα με τα κοινωνικά προβλήματα, γυρίζει τη ταινία «Χωρίς δόλο», στην οποία η Σάλι Φιλντ, δημοσιογράφος - ερευνήτρια έρχεται σε επαφή με τον κόσμο της νύχτας και τον έμπορο ποτών Πολ Νιούμαν, ενώ ο σκηνοθέτης Ρόλαντ Τζόφε το 1984 γύρισε το γνωστό «Κραυγές στη σιωπή», που είναι βασισμένο στα απομνημονεύματα του ρεπόρτερ των New York Times Σίντνεϊ Σάνμπεργκ, ο οποίος έζησε από κοντά τον πόλεμο του Βιετνάμ με βασικούς πρωταγωνιστές τον Τζον Μάλκοβιτς και τον Σαμ Γουότερστοουν.
Σε απομνημονεύματα, όμως είναι βασισμένη και η κλασσική πλέον τρίωρη και επική ταινία του Γουόρεν Μπίτι «Οι κόκκινοι» (1983), στην οποία ο ίδιος υποδύεται τον δημοσιογράφο Τζον Ριντ, που έζησε από κοντά την Ρωσική Επανάσταση. Μαζί του εμφανίζονται η Ντάιαν Κίτον και ο Τζακ Νίκολσον.
Από τη Ρωσία του Μπίτι, ο σκηνοθέτης Ροτζερ Σπότισγουντ μας μεταφέρει με έναν φωτορεπόρτερ στη Νικαράγουα γυρίζοντας το 1984 την ταινία «Αποστολή στη Νικαράγουα» με τον Νικ Νόλτε και τον Τζιν Χάκμαν. Μία ταινία η οποία μέσα από τα μάτια του ρεπόρτερ μας δείχνει την αποσύνθεση στην οποία οδηγείται το καθεστώς Σομόζα, ενώ το 1987, ο Ολιβερ Στόουν γυρίζει τη δραματική πολιτική ταινία «Σαλβαδόρ», στην οποία ένας δημοσιογράφος ευαισθητοποιείται απέναντι στο δράμα των καταπιεσμένων Νικαραγουανών. Στη ταινία πρωταγωνιστεί ο Τζέιμς Γουντς με τον Τζον Σάβατζ και τον Τζιμ Μπελούτσι.
Την ίδια χρονιά γυρίζεται και το αξέχαστο έπος του Σερ Ρίτσαρντ Ατένμπορο «Κραυγή ελευθερίας», το οποίο θεωρείται ένα αυθεντικό φιλμ για το «απαρτχάιντ». Ο Κέβιν Κλάιν στη ταινία αυτή είναι ο λευκός δημοσιογράφος, ο οποίος στη Νότια Αφρική γίνεται φίλος με τον μαύρο ηγέτη Στίβεν Μπίκο και όταν αυτός σκοτώνεται στη φυλακή, δραπετεύει. Στο ρόλο του Μπίκο βλέπουμε τον αργότερα διάσημο Ντένζελ Γουάσιγκτον.
Το 1987 επίσης, ο Τζέιμς Μπρούκς με τη ταινία του «Το κύκλωμα», μας βάζει στα πυρετικά παρασκήνια των τηλεοπτικών ειδήσεων και στις νευρωτικές σχέσεις των δημοσιογράφων και των παραγωγών. Την ένταση που επικρατεί σε αυτά τα κυκλώματα, μας την μεταδίδουν ο Γουϊλιαμ Χαρτ, η Χόλι Χάντερ και ο σπεσιαλίστας στους νευρωτικούς ρόλους Τζακ Νίκολσον.
Νευρωτικός όμως και οδηγούμενος στην αυτοκτονία, ως ρεπόρτερ της τηλεόρασης, είναι και ο πολύ καλός ηθοποιός Πίτερ Φιντς, ο οποίος στη ταινία «Το δίκτυο» (1975) του Σίντνεϊ Λιούμετ κερδίζει το Όσκαρ καλώντας τους τηλεθεατές να βγουν στα παράθυρά τους και να φωνάξουν: «Δεν πάει άλλο», για τον τρόπο που πλασάρονται οι ειδήσεις στη τηλεόραση. Μαζί του παίρνει Οσκαρ στην ίδια ταινία και η Φέι Ντάναγουεϊ, ενώ παίζει μαζί τους και ο Γουϊλιαμ Χόλντεν.
Το έντονο κλίμα που επικρατεί μέσα τα γραφεία των εφημερίδων και έξω από αυτά, μας το περιγράφουν και δύο ταινίες του 1994, που βγήκαν στις οθόνες σχεδόν ταυτόχρονα. Η πρώτη ήταν «Το πρωτοσέλιδο» του Ρον Χάουαρντ, στην οποία ο Μάικλ Κίτον στο κυνήγι του πρωτοσέλιδου, φτάνει μέχρι του σημείου να εγκαταλείπει την γυναίκα του την ώρα της γέννας. Αντίπαλός του μέσα στην εφημερίδα (συμβαίνουν αυτά!) είναι η Γκλεν Γκλόουζ, ενώ ο χαλκέντερος προϊστάμενός του είναι ο Ρόμπερτ Ντιβάλ. Η δεύτερη ήταν η «Πρωτοσέλιδος έρωτας» του Τσαρλς Σάγερ, με τον Νικ Νόλτε και την Τζούλια Ρόμπερτς, στην οποία οι δύο πρωταγωνιστές, αν και ως δημοσιογράφοι ανήκουν σε διαφορετικές εφημερίδες με έντονο ανταγωνισμό, συναντώνται, συνεργάζονται και στο τέλος ερωτεύονται
Επίσης, υπάρχει η ταινία «The insider» (1999), του Μάικλ Μαν (με τον Αλ Πατσίνο) με ένα δημοσιογράφο που θέλει να φέρει σε φως το γεγονός ότι στα τσιγάρα χρησιμοποιούνται χημικές ουσίες, οι οποίες δημιουργούν εθισμό στον καπνιστή. Η ταινία αυτή ήταν βασισμένη σε πραγματικό γεγονός, όπως και η πρώτη αυτού του αφιερώματος.
Το φιλμ «Νυχτερινός ανταποκριτής» (2014), στο οποίο αν και το θέμα του αποτελεί η απόγνωση κάποιου να αναγνωριστεί ως ρεπόρτερ ή και σκηνοθέτης τηλεοπτικών «ειδήσεων», αγγίζει τη «μαύρη» δημοσιογραφία από την πλευρά αυτών που τον εκμεταλλεύονται. Στο φιλμ, ένας τύπος που ψάχνει συνεχώς για δουλειά (Τζέικ Γκίλενχαλ), μετά από τη συμπτωματική παρουσία του σε ένα νυχτερινό ατύχημα που θα το βιντεοσκοπήσει και θα το πουλήσει σε ένα κανάλι ως «αποκλειστική» είδηση, θα ξεκινήσει αυτό ως επάγγελμα και θα προχωρήσει περισσότερο προκαλώντας ο ίδιος ατυχήματα ώστε να έχει την αποκλειστικότητα σε όλα. Η ταινία ενδιαφέρει το παρόν αφιέρωμα, επειδή έμμεσα αναδεικνύει τους δημοσιογράφους στο κανάλι που εκμεταλλεύονται τον τύπο αν και γνωρίζουν ότι κάτι δεν πάει καλά με τα βίντεο που τους πουλάει.
Το 2016 είχαμε την ταινία «Spotlight - Όλα στο φως» του Τομ Μακάρθι με τους Μαρκ Ράφαλο και Μάικλ Κίτον, η οποία μας αφηγείται την πραγματική ιστορία της βραβευμένης με Pulitzer μάχιμης δημοσιογραφικής ομάδας με το όνομα Spotlight, της εφημερίδας Boston Globe. Η ομάδα, το 2002 σόκαρε την κοινή γνώμη της Βοστώνης στις Η.Π.Α. αποκαλύπτοντας ένα σκάνδαλο παιδεραστίας στους κόλπους της καθολικής εκκλησίας στο οποίο εμπλέκονταν πάνω από 70 ιερείς. Δεκάδες παιδιά φέρεται να είχαν κακοποιηθεί σεξουαλικά για περισσότερες από τρεις δεκαετίες μέσω ενός αρρωστημένου κυκλώματος. Οι δημοσιογράφοι του Spotlight, είχαν το θάρρος να ξεσκεπάσουν το σκάνδαλο και να έρθουν αντιμέτωποι με το νοσηρό κομμάτι της παντοδύναμης καθολικής εκκλησίας
Το φιλμ «Η αλήθεια» (2016) του Τζέιμς Βάντερμπιλτ με τον Ρόμπερτ Ρέντφορντ και την Κέιτ Μπλάνσετ, η οποία βασίζεται στα απομνημονεύματα της Μέρι Μέιπς «Truth and Duty: the Press, the President, and the Privilege of Power» και αποκαλύπτει τα παρασκήνια των δημοσιογραφικών ερευνών, αλλά και των συγκαλύψεων (κοινώς, διαπλοκής). Η ταινία αφηγείται την εξέλιξη μιας δημοσιογραφικής έρευνας εις βάρος ενός προέδρου των ΗΠΑ, η οποία δεν είχε ευτυχή κατάληξη για τους δημοσιογράφους του μεγαλύτερου τηλεοπτικού καναλιού της χώρας.